عمارت مسعودیه و رازهای پنهان پشت دیوارهایش

عمارت مسعودیه تهران واقع در میدان بهارستان که نامش برگرفته از بانی آن مسعودمیرزا حاکم اصفهان ملقب به ظل السلطان بوده را می توان از جمله گنجینه تاریخی ارزشمند متعلق به دوره قاجار تهران برشمرد که تاریخچه پرفراز و نشیب آن آیینه ای تمام قد از تاریخ دو قرن اخیر ایران عزیز را مقابل روی ما قرار می دهد. اولین موزه ملی ایران و کتابخانه در بخشی از این عمارت ساخته شدند. این مجموعه یک و نیم هکتاری تنها نمونه باقی مانده از خانه های اشرافی پایتخت در دوران گذار از بینش سنتی به وضع فعلی بوده، اما بخش اندرونی در جبهه شرقی حدود یک قرن پیش تفکیک و تخریب شده است. معماری عمارت مسعودیه یکی از زیباترین ها در پایتخت است که بازدید از آن خالی از لطف نخواهد بود. در این مطلب از مجله گردشگری همگردی همراه ما باشید تا بدانیم؛ عمارت مسعودیه کجاست و چه سرگذشتی داشته است!

مسعود میرزا

اندکی پس از تاجگذاری ناصرالدین شاه جوان در حیاط انارستان اندرونی کاخ گلستان، قصر سلطنتی تهران (محل فعلی وزارت دارایی) به دنیا آمد. او چهارمین پسرشاه محسوب می شد، اما با مرگ زود هنگام سه برادر ناتنی اش در جایگاه پسر ارشد قرار گرفت. ولی از آنجا که مادرش عفت الدوله از ایل قاجار نبود، طبق یاسای آقامحمدخان (سرسلسله ی قاجار) عملا نمی توانست ولیعهد و شاه بعدی باشد. دوازده ساله بود که به رسم زمان، از خانه و مادرش جدایش کردند تا در مازندران، تحت تربیت وزرای کاردان به انجام امور حکومتی آموخته شود. لقبش ابتدا یمین الدوله به معنای دست راست دولت شد. پس از یک سال به تهران بازگشت تا ماموریت دیگری بگیرد. فرمانروایی حکومت اصفهان پس از سقوط صفویه را در سن 24سالگی به او سپردند و لقب ظلل السلطان را به وی اعطا نمودند و تا اواخر عمرش در اصفهان ساکن بود. اصفهان در این دوران به مدد مدیریت هوشمندانه او دوباره از زیرخاکستر سر برآورد و پر رونق شده و از این راه منافع بسیاری عاید او شد. در دهه سی و چهل عمرش حکومت دو پنجم از خاک ایران زیر دست او بود و بسیار مورد اطمینان و طرف مشورت شاه، اما بازی های سیاسی ناگهان او را به زمین زد و حکومتش به اصفهان محدود شد. پس از ترور ناصرالدین شاه تبعیت خود را از برادرش اعلام کرد و در خلال نهضت مشروطه از آزادی خواهان حمایت کرد، اما نه محبوب سلطنت خواهان بود و نه مشروطه طلبان بنابراین، سال های پایان عمر را به تنهایی در اصفهان سپری و کمی پیش از سقوط قاجار فوت کرد.

معماری عمارت مسعودیه

شعبان معمار باشی استاد و معمار معروف عمارت مسعودیه تهران است. این عمارت دارای بخش های مختلفی بوده که به خوبی و با کمک طراحی استاد معمار باشی و ناظر این بنا میرزا قلی خان ملقب به سراج الملک، با الهام و کمک از معماری منحصر به فرد ایرانی و انواع هنر ایرانی این بخش ها به خوبی از یکدیگر تفکیک شده اند. در طراحی بخش های مختلف عمارت از انواع هنرهای زیبای ایرانی همچون کاشیکاری زیبا، گچبری پرنقش و برجسته، آیینه کاری، نقاشی دیواری استفاده شد. در چند قسمت از این عمارت 7 کتیبه بسیار ارزشمند نیز وجود داشته که ارزش و اعتبار عمارت مسعودیه تهران را دو چندان نموده اند. در در ادامه مروری خواهیم داشت بر بخش های مختلف عمارت مسعودیه که به شرح زیر هستند:

سردر پیاده: مقرنس کاری بی نظیر سر در ورودی عمارت و درهای چوبی پر نقش و نگارش یکی از برجسته ترین بخش های عمارت مسعودیه بوده که بازدیدکنندگان را در بدو ورود محو تماشا می کند و جالب است بدانید که سر درد پیاده از جمله اولین بخش های ساخته شده عمارت مسعودیه به شمار می آید.

حیات خلوت: پس از عبور از سر در وارد حیاط خلوت با یک حوضچه آب زیبا می شوید که اطراف آن توسط 4 باغچه گلکاری احاطه شده است.

عمارت سیدجوادی (حکیمیه): برگرفته از عنوان حکیم باشی ظل السلطان بوده که تا سال 1361 ه ق حکیم باشی، میرزا تقی خان انصاری کاشانی بود و پس از آن میرزا حسین خان آزاد شد. میرزا تقی فردی فرهیخته و دلسوز بود. یکبار در شکار، مسعود میرزا را از مرگ نجات داد و از آن پس بسیار محبوب شد. نخستین روزنامه اصفهان به نام فرهنگ را نیز او منتشر کرد. میرزا حسین خان تحصیلکرده فرانسه بوده و دانش وسیعی درباره هنر ایران داشت. پس از ماجراهای مشروطه، ایران را برای همیشه ترک کرد، در پاریس ساکن شد و به تدوین کتابی مبسوط درباره هنر ایران به زبان فرانسه همت گماشت. در قسمتی از دوران استقرار وزارت معارف یا آموزش و پرورش، عمارت مسعودیه تهران دفتر کار وزرا بود، بنابراین به اتاق وزرا نیز مشهور است.

عمارت مشیر الملکی (مشیریه): برگرفته از عنوان مشیرالملک که ظل السلطان برای دو تن از منشیان و محارمش یعنی حبیب الله خان و سپس محمد باقرخان در نظر گرفت. محمد باقرخان به قدری نزد مسعود میرزا عزیز بود که دخترش افسر السلطنه را به پسر بزرگ او مهدی خان داد. مهدی خان که بعدها فامیلی مشیر فاطمی را برای خود برگزید، آخرین وزیر معارف سلسله قاجار شد و از قضای روزگار، دفتر کارش در عمارت مسعودیه تهران روبه رویی محل کار پدر قرار گرفت. معماری عمارت مسعودیه تهران در زمان تصدی سازمان میراث فرهنگی بدست مرحوم دکتر شیرازی مرمت شد.

عمارت حوضخانه و سفره خانه: جنوبی ترین عمارت در مجموعه است.

آبدارخانه: آبدارخانه و حیاط خدمه در ادامه عمارت سفره خانه قرار گرفته اند.

عمارت دیوانخانه:اگر به دنبال دیدن خاص ترین سقف آئینه کاری شده در ایران می‎ گردید، سری به عمارت دیوانخانه بزنید. بخش مهم و میهمان نشین عمارت مسعودیه محل پذیرایی از میهمانان عالی رتبه و خاص جناب مسعود میرزا بود. سردر کالسکه در حیاط منتهی به عمارت دیوانخانه واقع شده و یک حوضچه دایره ای شکل بزرگ و قضای وسیع اطرافش در مقابل این عمارت محل عبور کالسکه بوده اند.

سردر کالسکه: یکی دیگر از ورودی های مجموعه بوده که مقرنس کاری های زیبای این سر در نیز همچون سر در پیاده، بسیار دیدنی و خاص هستند.

آنچه در عمارت مسعودیه گذشت

محل امروزی معماری عمارت مسعودیه تا پیش از ساخت و حتی تا پیش از تولد مسعد میرزا، باغات سرسبز بیرون از دروازه شمیران در تهران قدیم بوده است.
1248: یوم الکنگ یا روزی که ناصرالدین شاه کلنگ پروژه وسعت بخشی پایتخت را زمین زد. پس از این اتفاق، محل مسعودیه که جزیی از باغ نظامیه بود، درون دارالخلافه ناصری قرار گرفت.
1249: مسعودمیرزا در سال وبا به واسطه اختلاف با سپهسالار به پایتخت فراخوانده شد. طی این اقامت هشت ماهه، بخش اندرونی باغ نظامیه با مساحت سه هکتار را خرید و بنای مسعودیه آغاز شد.
1257: کار ساخت به پیشکاری رضا قلی خان سراج الملک پایان گرفت. معماری نفیس آن از استاد شعبان معمار باشی بود و بیشتر کتیبه های یگانه خوش نویسی نیز از استاد میرزاعم هستند.
1262 تا 1267: سال های اوج کار ظل السلطان در شورای سلطنتی همراه با رجال اصلاح طلب به قصد ترقی ایران. ظل السلطان در این دوران اغلب سرش به امور مملکتی در عمارت مسعودیه گرم بود.
1256: آتش سوزی مهیبی در جبهه غربی معماری عمارت مسعودیه رخ داد و بخش هایی از حیات مشیرالملکی و حکیمیه آسیب دیدند. به همین دلیل، عکس های اولیه نمای جنوبی این بنا با وضع فعلی تفاوت می کنند.
1267: تشریفات ظل السلطان برای پذیرایی از شاه در مسعودیه با صف سربازن فوج جلالی باعث شدند تا سو اعتماد دیرین پدر تشدید و وی را از همه منصب هایش جز حکومت اصفهان عزل کند.
1272: تلاش برای جلب رضایت شاه ثمری نداد. ظل السلطان جز یک مرتبه دیگر به مسعودیه سر نزد. یک دلیلش نابینا شدن او بود، بیماری که با فراخواندن پزشک معروف پاریسی مداوا شد.
1275: پس از ترور ناصرالدین شاه ظل السلطان سلطنت برادر را پذیرفت و حکومت بر اصفهان را ادامه داد. طی این مدت، تنها دوباره به مسعودیه آمد و تاریخ مسعودی را نگاشت.
1285: ظل السلطان از حامیان نهضت مشروطه خواهی بود. بنابراین، پس از امضای فرمان و تشکیل مجلس نمایندگان اصفهان را سریع راهی کرد، اما مرگ مظفرالدین شاه معادلات را دگرگون ساخت.
1287 : در یوم التوپ، مسعودیه پایگاه آزادی خواهان بود و به دلیل نزدیکی به کانون درگیری ها، همانند مجلس توسط قزاقان به توپ بسته و غارت شد.
1288: با فتح تهران، ظل السلطان که در تبعید بود آهنگ وطن کرد، اما توسط مجاهدین مشروطه دستیگر و جریمه شد. وی به دلیل ویرانی بنا و تنگنای مالی مسعودیه را برای فروش گذاشت.
1302: 5 سال پس از فوت مسعودمیرزا، وراثش مسعودیه را به رضاخان سردار سپه فروختند. وی، ملک را به وزارت معارف بخشید تا مدرسه علوم عالیه در آن تاسیس شود.
1304: اندکی پیش از انقراض قاجاریه، تصمیم گرفته شد که وزارت معارف نیز به مسعودیه منتقل شود. همچنین، نطفه دانشگاه تهران، موزه ملی، کتابخانه ملی و انجمن آثار ملی هم اینجا بسته شد.
1304 تا 1370: مسعودیه محل استقرار 48 وزیر معارف یا فرهنگ یا آموزش و پرورش از 73 کابینه و میزبان بزرگمردانی چون حکمت، رهنما، صدیق، شهیدرجایی و شهید باهنر بود.
1377 تاکنون: در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهران و دکتر شیرازی بوده که در اینجا به کار تدریس و مرمت در اینجا مشغول بوده است. (1377 تا 1386)