زایمان سزارین عملی جراحی است که جراح با انجام دادن آن، نوزاد را از طریق برشی که روی شکم و رحم مادر ایجاد کرده است، بیرون میآورد. متخصص زمانی توصیه به انجام سزارین میکند که مشخص شود، سزارین برای مادر، نوزاد یا هر دو ایمنتر از زایمان طبیعی است. جراح برش عمل سزارین را در پوست و رحم مادر، در بخش پایین شکم ایجاد میکند. برش پوست میتواند عمودی (طولی) یا مورب (افقی) باشد و برش رحم میتواند عمودی یا مورب باشد. نوع برش عمل سزارین به وضعیت مادر و نوزاد بستگی دارد.
امروزه روش سزارین یکی از رایج ترین راه های زایمان محسوب میشود. گاهی این روش برای حفظ سلامت مادر و جنین امری ضروری است و گاهی بهتر است زایمان به صورت طبیعی انجام شود. بهترین راه برای انتخاب روش زایمان مشورت با متخصص زنان و زایمان است.
دلایل برنامهریزی سزارین
پزشک تاریخ انجام عمل سزارین را پیش از فرارسیدن موعد زایمان اعلام میکند. عاملهای زیر انجام عمل سزارین را ضروری میسازد:
ابتلا به بعضی بیماریها: چنانچه مادر به بیماریهای مزمنی از قبیل ناراحتی قلبی، دیابت، فشار خون بالا یا بیماری کلیوی مبتلا باشد که زایمان واژینال را برایش خطرناک کند و باعث شود فشاری فراتر از تحمل به بدنش وارد شود، سزارین روش ایمنتری برای به دنیا آمدن نوزاد خواهد بود.
عفونت: مادران HIV مثبت یا مبتلا به عفونت تبخال تناسلی فعال باید زایمان را به روش سزارین انجام دهند، چون هر دو ویروس میتواند هنگام زایمان طبیعی به نوزاد منتقل شود.
سلامت نوزاد: عارضه یا بیماری مادرزادی نوزاد ممکن است حرکت نوزاد را در مجرای زایمان خطرناک کند.
بزرگ بودن نوزاد: نوزاد گاهی اوقات بزرگتر از آن است که بتواند در کمال ایمنی و بدون خطر در مجرای زایمان حرکت کند و گاهی اصلاً امکان خارج شدن نوزاد به طور طبیعی وجود ندارد.
وزن مادر: اضافه وزن بالا یا چاقی شدید مادر احتمال ضرورت یافتن سزارین را افزایش میدهد. این ضرورت تاحدی به دلیل عاملهای خطر دیگری مانند دیابت بارداری است که غالباً با چاقی همراه است و تاحدی پیآمد این نکته است که خانمهای چاق معمولاً زایمانهای طولانیتری دارند که به نوبه خود خطر به جراحی انجامیدن زایمان را افزایش میدهد.
سن مادر: هرچند بالا بودن سن مادر لزوماً به معنای ضروری بودن سزارین نیست، اما احتمال انجام سزارین با افزایش سن نسبت مستقیم دارد.
وضعیت بریچ یا وارونه: چنانچه پاها یا باسن نوزاد به سمت مجرای زایمان باشد و نوزاد نتواند بچرخد و از این وضعیت وارونه خارج شود، ممکن است پزشک سزارین را ضروری تشخیص بدهد.
بارداری چندقلویی: احتمال ضرورت یافتن سزارین نسبت مستقیم با تعداد نوزادهای در رحم مادر دارد.
مشکلات جفت: اگر جفت دهانه رحم را تا حدی یا به طور کامل مسدود کرده باشد یا از دیواره رحم جدا شده باشد، جراحی سزارین برای مادر و نوزاد ایمنتر خواهد بود. وضعیت اول را جفت سرراهی و وضعیت دوم را دکولمان یا کندگی جفت میگویند.
عارضههای دیگر: چنانچه مادر مبتلا به مسمومیت حاملگی (پرهاکلامپسی یا فشار خون بالای ناشی از حاملگی) یا اکلامپسی باشد و درمان موثر نباشد، پزشک سزارین را برای محافظت از مادر و نوزاد توصیه میکند. پرهاکلامپسی به ندرت پیشرفت میکند و به اکلامپسی تبدیل میشود که بر سیستم عصبی مرکزی اثر میگذارد و باعث تشنج میشود.
سابقه انجام سزارین: هرچند سابقه انجام سزارین احتمال ضرورت یافتن سزارین در بارداریهای بعدی را بالاتر میبرد، اما زایمان طبیعی بعد از سزارین در بسیاری از موارد موفقیتآمیز است و غالباً پیشنهاد میشود.
چنانچه پزشک معالجتان سزارین را ضروری یا احتمالاً لازم تشخیص دادند، از ایشان بخواهید که دلایل این کار و روشهای جایگزین ممکن را توضیح بدهند.
دلایل انجام شدن سزارین برنامهریزی نشده
نیاز به انجام سزارین در اکثر موارد تا زمانی که وضع حمل شروع نشده است، مشخص نیست. متداولترین دلایلی که انجام سزارین برنامهریزی نشده را ضروری میسازد، عبارت است از:
شروع نشدن وضع حمل: اگر به نظر برسد که وضع حمل شروع نمیشود، یعنی دهانه رحم، علیرغم شروع انقباضها به اندازه کافی متسع نشود، بعد از گذشت ۲۴ یا ۲۵ ساعت در زایمانهای اول و مدت زمان کمتر برای زایمانهای بعدی تصمیم به انجام سزارین گرفته میشود.
متوقف شدن وضع حمل: ممکن است مراحل ابتدایی وضع حمل به خوبی پیش برود، یعنی دهانه رحم به اندازه ۳ سانتیمتر متسع شود، اما وضع حمل ناگهان متوقف شود. هرچند احتمال دارد پیتوسین یا دیگر محرکهای وضع حمل باعث شروع دوباره انقباضها شود، اما اگر سر نوزاد بیش از آن بزرگ باشد که در لگن جای بگیرد، اتفاقی که در پنجاه درصد مواقع رخ میدهد، سزارین ضرورت مییابد.
خستگی یا زجر جنینی: چنانچه پزشک تشخیص بدهد که جنین بیش از اندازه خسته شده است یا علائم زجر جنینی مشاهده شود، تصمیم به انجام سزارین میگیرد.
سقوط بند ناف: چنانچه بند ناف قبل از نوزاد در مجرای زایمان بیفتد، بند ناف هنگام حرکت نوزاد در مجرا تحت فشار قرار میگیرد، در نتیجه نوزاد اکسیژن کافی دریافت نمیکند.
پارگی رحم: اگر رحم مادر پاره شود، باید سزارین انجام شود.
آمادگی قبل از سزارین
پزشک روش انجام سزارین را به مادر توضیح میدهد و به بیمار فرصت میدهد تا سوالات و نگرانیهای خود را درباره عمل مطرح کند.
به مادر گفته میشود که از چه زمانی باید ناشتا باشد. اگر سزارین از قبل برنامهریزی شده باشد و به بیهوشی عمومی یا بیحسی نخاعی یا اپیدورال نیاز داشته باشد، از مادر خواسته میشود که از هشت ساعت قبل از عمل، عموماً از نیمه شب به بعد دیگر هیچ چیزی نخورد و ننوشد.
مادر باید هر گونه حساسیت به دارو، لاتکس، ید، چسب و داروهای بیهوشی (عمومی و موضعی) را به پزشک معالجش اطلاع دهد.
بیمار موظف است کلیه داروهای مصرفی خود، اعم از تجویزی و غیرتجویزی، و مکملهای گیاهی را به پزشک اطلاع دهد.
مادر باید پزشک معالج را از سابقه ابتلا به اختلالهای خونریزی دهنده یا مصرف داروهای رقیق کننده خون، آسپرین یا دیگر داروهای تاثیرگذار بر قابلیت لخته شدن خون مطلع کند. مصرف این داروها باید قبل از عمل متوقف شود.
مادر داروهایی را برای کاهش اسید معده و خشک کردن ترشحات دهان و مجاری تنفسی دریافت میکند.
هماهنگیهای لازم باید قبل از عمل انجام شود تا یکی از اطرافیان بعد از سزارین مراقب مادر باشد. ممکن است مادر تا چند روز درد داشته باشد و برای مراقبت از نوزاد به کمک نیاز داشته باشد.
با توجه به وضعیت مادر ممکن است لازم باشد که اقدامات دیگری برای آمادگی قبل از جراحی انجام شود.
نحوه عمل سزارین
روش انجام عمل سزارین به وضعیت مادر و صلاحدید پزشک بستگی دارد. مادر در اکثر موارد حین جراحی سزارین هوشیار است و بیهوشی عمومی فقط در موارد نادر ضرورت مییابد. امروزه اکثر عملهای سزارین تحت بیحسی منطقهای مانند بیحسی نخاعی یا اپیدورال انجام میشود. مادر بر اثر این نوع بیحسیها از کمر به پایین بیحس است، اما هوشیار است تا صدای نوزاد را به محض متولد شدن بشنود و او را ببیند.
مراحل انجام سزارین به شرح زیر است:
از مادر خواسته میشود که لباسهایش را با گان بیمارستان عوض کند.
مادر روی تخت جراحی یا معاینه دراز میکشد.
چنانچه در بخش به مادر سوند وصل نشده باشد، سوند در اتاق عمل به مادر وصل میشود.
سرم به رگ بازو یا دست مادر متصل میشود.
پاهای مادر برای ایمنی بیشتر بسته میشود تا مادر ثابت روی تخت بماند.
موهای زائد دور ناحیه جراحی اصلاح میشود و پوست با محلول ضدعفونی کننده تمیز میشود.
پرده جراحی استریل روی شکم و بالای قفسه سینه کشیده میشود.
متخصص بیهوشی ضربان قلب، فشار خون، تنفس و میزان اکسیژن خون را حین عمل به طور مداوم کنترل میکند.
پس از اثر کردن داروی بیحسی، جراح برشی را روی شکم بالای استخوان شرمگاهی ایجاد میکند؛ برش ممکن است مورب یا عمودی باشد. احتمال دارد مادر صدای دستگاه الکتروکوتری را بشنود، این دستگاه برای جلوگیری از خونریزی به کار برده میشود.
سپس جراح برشهای عمقیتری را در بافتها و عضله ایجاد میکند تا به دیواره رحم برسد. برش نهایی به صورت مورب یا عمودی بر روی رحم ایجاد میشود.
جراح کیسه آمنیوتیک را باز میکند و نوزاد را از درون این برش بیرون میکشد. در این مرحله ممکن است مادر فشار و یا کششی را احساس کند.
بند ناف بریده میشود.
دارویی که به منقبض شدن رحم و خروج جفت کمک میکند، درون سرم تزریق میشود.
سپس جفت بیرون آورده میشود.
پزشک رحم را معاینه میکند تا مطمئن شود که پاره نشده است یا بقایای جفت در آن باقی نمانده است.
جراح برش ایجاد شده در عضله رحم را بخیه میزند و رحم را در سر جای خود در حفره لگن قرار میدهد.
لایههای بافتی و عضلانی بخیه زده میشود و برش پوست نیز با بخیه یا استیپل (منگنه) جراحی بسته میشود.
باند یا پانسمان استریل روی زخم بسته میشود.
مراقبت بعد از سزارین (کنترل درد، یبوست، ورم شکم و خونریزی بعد از سزارین)
در بیمارستان
مادر به بخش ریکاوری منتقل میشود و تحت نظر گرفته میشود. پرستار فشار خون، تنفس، نبض، خونریزی و سفتی رحم را کنترل میکند.
معمولاً نوزاد در بخش ریکاوری نزد مادر آورده میشود. بعضی نوزادانی که به روش سزارین به دنیا میآیند، باید مدت کوتاهی در بخش نوزادان تحت نظر گرفته شوند. شیر دادن به نوزاد را میتوان مانند زایمان طبیعی بعد از جراحی و از بخش ریکاوری شروع کرد.
مادر بعد از یک تا دو ساعت از ریکاوری به بخش منتقل میشود.
وقتی اثر داروی بیحسی از بین میرود، مادر مسکن را از طریق سرم دریافت میکند؛ البته میتوان تا زمانی که کاتتر اپیدورال کشیده نشده است، داروی مسکن را در آن تزریق کرد.
مادر علاوه بر دردی که در ناحیه جراحی احساس میکند، ممکن است نفخ نیز داشته باشد. دلیل نفخ کردن این است که رودهها بعد از جراحی دوباره شروع به کار میکنند. از مادر خواسته میشود که از تخت پایین بیاید و راه برود. حرکت کردن و راه رفتن به خروج گاز و رفع نفخ کمک میکند. همچنین ممکن است پزشک دارو برای رفع نفخ و دل درد تجویز کند. مادر انقباضهای رحمی را تا چند روز بعد از سزارین احساس میکند. انقباض رحم ظرف چند هفته آتی ادامه دارد و رحم به طور پیوسته کوچکتر میشود.
سوند ادراری فردای روز جراحی کشیده میشود.
با توجه به وضعیت مادر ممکن است چند ساعت بعد از جراحی به او مایعات داده شود. به تدریج غذاهای جامدتری که مادر قادر به تحمل آنها باشد، به او داده میشود.
ممکن است در زمانی که مادر هنوز بستری است، آنتی بیوتیک در سرمش تزریق شود و داروی آنتی بیوتیک برای مصرف در خانه نیز تجویز شود.
در خانه
چون مادر خونریزی دارد، باید از نوار بهداشتی استفاده کند. خونریزی واژینال تا چند روز بعد از زایمان عادی است و بعد از آن نیز ترشحاتی به رنگ قهوهای یا قرمز تیره خارج میشود که به تدریج ظرف چند هفته روشنتر میشود.
استفاده از تامپون و دوش واژن یا برقراری رابطه جنسی تا زمانی که پزشک اجازه ندهد، ممنوع است. همچنین محدودیتهای فعالیتی دیگری نیز برای مادر تعیین میشود، برای مثال مادر تا مدتی اجازه انجام دادن فعالیتهای بدنی سنگین، رانندگی یا بلند کردن بارهای سنگین را ندارد.
مادر باید مسکن را طبق دستور پزشک مصرف کند. آسپرین و بعضی داروهای دیگر احتمال خونریزی را افزایش میدهد. بنابراین مادران بعد از عمل سزارین باید فقط داروهای تجویز شده را مصرف کنند.
وقت معینی، معمولاً دو تا سه هفته بعد از جراحی، برای معاینه بعد از عمل تعیین میشود.
چنانچه با عوارض زیر مواجه شدید، به سرعت با پزشک معالجتان تماس بگیرید:
خونریزی شدید
خروج ترشحات بدبو از واژن
تب و یا لرز
دل درد شدید
افزایش درد، قرمزی، ورم یا خونریزی یا خروج ترشحات از محل جراحی
پا درد
پزشک معالج هر بیمار با توجه به وضعیت خاص وی، دستورات بیشتری را درباره مراقبت بعد از سزارین به او اعلام میکند.
خطرات و عوارض جانبی سزارین
در عمل سزارین نیز مانند هر عمل دیگری احتمال بروز عوارض وجود دارد. عوارض احتمالی سزارین شامل موارد زیر میشود:
خونریزی
جدا شدن غیرعادی جفت، به ویژه در زنانی که سابقه انجام سزارین داشتهاند.
آسیب دیدن مثانه یا روده
عفونت رحم
عفونت زخم
دشواری در ادرار کردن و یا عفونت مجاری ادراری
با تاخیر شروع شدن عملکرد روده
لخته شدن خون
البته بسته به بیماریهایی که مادر به آنها مبتلا است، ممکن است سزارین خطرات دیگری را نیز به همراه داشته باشد. هر گونه نگرانی درباره عوارض سزارین را قبل از عمل با پزشک معالجتان در میان بگذارید.
زایمان طبیعی بهتر است یا سزارین؟
زایمان فرآیندی طبیعی و فیزیولوژیک است. از مزایای زایمان طبیعی میتوان به دوران نقاهت و بستری کوتاهتر نسبت به زایمان سزارین اشاره کرد. دوران بستری برای زایمان واژینال معمولاً ۲۴ ـ ۴۸ ساعت است. اما مدت زمان بستری برای جراحی سزارین بالغ بر چهار روز است. مادر معمولاً بعد از زایمان طبیعی میتواند نوزادش را در آغوش بگیرد و شیر دادن به فرزندش را مدت زمان کوتاهتری بعد از زایمان شروع کند.
معایب زایمان طبیعی برای مادر
پوست و بافت اطراف واژن هنگام زایمان طبیعی و حرکت رو به پایین نوزاد در مجرای زایمان کشیده و پاره میشود. چنانچه بافت پاره شود، پارگی باید بخیه زده شود. چنانچه پارگی بخیه نشود، اثر نامطلوبی بر عملکرد روده و مثانه میگذارد؛ مشکلات مربوط به دفع ادرار و مدفوع غالباً بعد از زایمان واژینال بروز مییابد.
مادران بعد از زایمان طبیعی در ناحیه پرینه ـ ناحیه بین واژن و مقعد احساس درد میکنند.
مزایای سزارین برای مادران
یکی از مزایای سزارین این است که زایمان را میتوان از قبل برنامهریزی کرد؛ بنابراین زمان عمل قابل کنترل و قابل پیشبینی است. همچنین چنانچه خطری مادر یا نوزاد را به دلیل ابتلا به بیماریهای مختلف تهدید کند، سزارین غالباً ایمنتر از زایمان طبیعی است.
معایب سزارین برای مادران
بعد از یک بار سزارین لازم است که درباره لزوم سزارین بارداریهای بعدی با پزشک مشورت کرد. برخی مادران زایمان طبیعی را در بارداریهای بعدی امتحان میکنند. مدت زمان بستری عمل سزارین طولانیتر از بستری زایمان طبیعی است.
دوران نقاهت بعد از سزارین نیز طولانیتر است. درد قابل انتظار و عادی جراحی در امتداد برش جراحی و درد شکم خطر احساس ناراحتی را بعد از زایمان افزایش میدهد. این ناراحتیها ممکن است چند ماه ادامه داشته باشد.
زایمان طبیعی بعد از سزارین ممکن است؟
ممکن است مادر بعد از سزارین بتواند زایمانهای بعدی را به طور طبیعی به پایان برساند یا نتواند. امکان زایمان طبیعی بعد از سزارین (VBAC) به نوع برشی بستگی دارد که جراح حین سزارین روی رحم ایجاد کرده است، ممکن است جای زخم آنقدر محکم نباشد که در مقابل انقباضهای وضع حمل تاب بیاورد و پاره نشود.
تغذیه بعد از زایمان سزارین: بعد از سزارین چه بخوریم؟
تغذیه بعد از زایمان سزارین بعد از سزارین چه بخوریمتغذیه خوب برای التیام یافتن زخم سزارین و کسب انرژی ضروری است. به مادران توصیه میشود که بعد از سزارین نیز همان رژیم غذایی دوران بارداری را ادامه دهند و غذاهای سرشار از پروتئین، ویتامین ث و آهن میل کنند. پروتئین فرآیند التیام را تسهیل میکند و برای رشد بافت جدید لازم است. ویتامین ث نیز نقش مهمی در التیام زخم و مقابله با عفونت دارد و آهن به سیستم ایمنی بدن کمک میکند و وجود آن برای هموگلوبین ضروری است. بدن در اثر خونریزی دچار کمبود آهن میشود.
غذای سرشار از پروتئین، ویتامین ث یا آهن غذایی است که خوردن یک وعده از آن در روز حداقل ۲۰ درصد نیاز روزانه بدن را تامین کند. برچسبهای درج شده روی بستهبندی مواد غذایی را بخوانید تا متوجه شوید که در کدام خوراکیها مقادیر زیادی پروتئین، ویتامین ث و آهن وجود دارد. از مواد غذایی سرشار از پروتئین میتوان به گوشت قرمز، ماهی، مرغ، تخم مرغ، لبنیات، آجیل، لوبیای خشک شده و نخود فرنگی اشاره کرد. غذاهای غنی از ویتامین ث شامل پرتقال، گریپ فروت، توت فرنگی، خربزه و پاپایا میشود. گوشت قرمز، جگر، لوبیای خشک شده، میوه خشک و غلات صبحانه غنی شده با آهن حاوی مقادیر زیادی آهن هستند.
نوشیدن مایعات فراوان بسیار مهم است. نوشیدن مایعات مانع کاهش آب بدن و یبوست میشود. مادران بعد از سزارین باید روزی ۸ ـ ۱۰ لیوان مایعات، شامل شیر کمچرب، آب میوه شیرین نشده و به خصوص آب بنوشند. چنانچه مادر به نوزاد شیر بدهد، باید روزانه حداقل ۴ لیوان شیر کمچرب یا آب میوه غنی شده با کلسیم بنوشد یا ماست کمچرب میل کند تا کلسیم کافی دریافت کند و شیر سینهاش بیشتر شود.
مادرانی که به فرزندشان شیر میدهند، باید مایعات بیشتری بنوشند و روزانه ۸ ـ ۱۲ لیوان مایعات، به ویژه آب، شیر کمچرب، آب میوه و سوپ مصرف کنند. شیر دادن به نوزاد باعث تشنگی میشود، بنابراین مادر باید همواره یک لیوان آب در کنارش داشته باشد. همچنین مادران شیرده باید نسبت به رژیم غذایی معمولی خود، ۵۰۰ کالری بیشتر مصرف کنند یا ۲۰۰ کالری به رژیم بارداری خود اضافه کنند. مصرف کالری و مایعات بیشتر برای تولید شیر باکیفیت لازم است. نوشیدن شیر کمچرب و آب میوه بیشتر به دریافت کالری بیشتر کمک میکند. همچنین به مادران شیرده توصیه میشود که غذاهای غنی از ویتامین A مانند سبزیجات، هویج، طالبی و سیبزمینی شیرین را به برنامه غذایی خود اضافه کنند.