نزول یکی از مواردی است که در قرآن و احادیث پیامبران و امامان علیعم السلام بسیار مذمت شده است و خداوند به طور واضح به بندگانش در مورد نزول هشدار داده است. برای آشنایی با حکم شرعی نزول گرفتن و نزول دادن این بخش گهر را بخوانید. در ادامه مطالبی در مورد نزول و نزول گیرنده و نزول دهنده را می خوانید.
حکم شرعی نزول گرفتن و نزول دادن چیست؟
حکم شرعی نزول
کمتر کسی می‌تواند همیشه حواسش را کاملا جمع کند که آیا پول حرام دارد قاطی مالش می‌شود یا نه.
«ربا» یکی از بدترین نوع‌های پول حرام است و هر آن ممکن است وارد زندگی ما بشود. دلیل ناخواسته‌اش هم این است که معمولا نمی‌دانیم چطور ممکن است دچارش شویم. یا در مواقع ضرورت، چه راه‌های دیگری برای خروج از یک بحران مالی داریم که لازم نباشد پیش هر کسی و با هر شرایطی دست دراز کنیم. مهم‌تر اینکه در اینطور مواقع، منافع زودگذری برای خودمان تعریف می‌کنیم که نزول گرفتن و نزول‌دادن را توجیه می‌کنیم؛ معامله‌ای که شرع و عقل به مخالفتش برخاسته‌اند.
نزول چطور شکل می‌گیرد؟
ربا در فرهنگ معین اینطور معنی شده: «بیشی، افزون شدن، نشو و نماکردن، سود یا ربحی که داین از مدیون می‌ستاند و نسیه خریدن و فزون گرفتن.» عرب‌ها وقتی چیزی زیاد می‌شود و رشد می‌کند می‌گویند: «ربا الشیء». به این خاطر به مال افزایش یافته شده، ربا می‌گویند و خلاصه اینکه ربا یعنی دریافت زیادی در مبادله ۲ کالای هم جنس یا دریافت اضافی در قرض با شرط قبلی. این نکته‌ها تعریف ربا را کامل می‌کند:
هر نوع دریافت اضافه بر قرض که از پیش تعیین شده باشد، ربا به‌حساب می‌آید و حرام است. لازم هم نیست این مازاد، حتما پول یا کالا باشد اما اینکه بدهکار بدون شرط قبلی چیزی به طلبکار بدهد حرام نیست. حتی مستحب است وقتی قرض را پس می‌دهیم هدیه‌ای هم همراه آن بدهیم.
ربا مصداق تعهد گرفتن ظالمانه است. به‌طور مثال، وام گیرنده به‌خاطر نیازهای ضروری مجبور به دریافت آن شده باشد البته بعضی علما معتقدند که جبران تورم ربا نیست. چون جبران کاهش ارزش پول، ارزش اضافی حساب نمی‌شود. البته کاهش ارزش پول را باید دقیق و منصفانه حساب کنید. برای همین، در این موارد پیشنهاد می‌کنند که طرفین با هم مصالحه کنند.
دلایل نهی از نزول چیست؟
بر حرام بودن ربا در اسلام تأکید شده، اما بعضی از دلایل عقلی‌اش از این قرار است:
یکی از مهم‌ترین علت‌های حرمت ربا، فساد و نابودی اموال، کاهش فعالیت‌های تجاری و ایجاد رکود اقتصادی است. در واقع، رواج رباخواری معاملات و مبادلات اقتصادی را کم می‌کند. امام‌رضا(ع) می‌فرماید: «خداوند به این دلیل ربا را حرام کرد که این کار موجب فساد اموال می‌شود.»
ربا باعث می‌شود آدم‌ها هیچ انگیزه‌ای برای راه‌انداختن کار هم نداشته باشند جز سودجویی. سودجویی که اساس رابطه آدم‌ها باشد، همه به هم به چشم اسکناس‌های در حال حرکت نگاه می‌کنند. ضمن اینکه راحت‌ترین کار این است یکی که سرمایه‌ای دارد، بدون هیچ زحمتی بنشیند و سود پولش را بخورد.
آیا با خرید یک شکلات مشکل حل می‌شود؟
حیله به راه‌های چاره‌ای می‌گویند که برای فرار از حرمت ربا به‌کار می‌برند تا با استفاده از بعضی از معاملات و عقود که ظاهری شرعی دارند، به هدف‌شان برسند. مثل همین کارهایی که امروز در بازار تاحدی رایج شده که مثلا یک شکلات را می‌خرند ۲میلیون تومان و بعد از چند دقیقه همان شکلات را ۵میلیون تومان می‌فروشند و خریدار شکلات ۵میلیونی در حقیقت ربا گرفته و باید اصل پول و سود آن را بدهد. نظربسیاری از مراجع و از جمله امام‌خمینی(ره) بر این است که در هر صورت حیله باطل است. چون بازی با الفاظ باعث تغییر حقیقت نمی‌شود.
اگر گرفتار شدیم چه کنیم؟
اگر بنا به هر دلیلی درگیر چنین معامله‌ای شدیم، باید به‌دنبال راهی باشیم که پا پس بکشیم چرا که جلوی ضرر را از هر جا بگیری منفعت است.
۱- رد کردن سود: اگر نزول داده‌ایم، باید تمام سود پولی را که گرفته‌ایم به صاحبش برگردانیم. اگر مقدار ربا معلوم نیست باید با صاحب آن مصالحه کنیم. یعنی راضی‌اش کنیم. اگر هم با واسطه ربا داده‌ایم و از هیچ راهی معلوم نیست ربا به کی داده شده باید از طرف ربا گیرنده صدقه بدهیم.
۲- خمس: اگر مال به‌دست آمده از ربا قاطی بقیه اموال‌مان شده و نمی‌شود جدایش کرد، باید خمس کل اموال‌مان را بدهیم.
مجازات‌هایش چیست؟
حکم نزول در این دنیا
اصل ۴۹قانون اساسی درآمدهای ناشی از ربا را غیرمشروع می‌داند. از طرفی هم ماده ۵۹۵قانون مجازات اسلامی ربا را جرم می‌داند و برای آن مجازات درنظر گرفته. قسمتی از متن ماده قانون این است: «… مرتکبین اعم از ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطۀ بین آنها، علاوه بر رد اضافه به صاحب مال، به شش‌ماه تا ۳ سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز معادل مورد ربا به‌عنوان جزای نقدی محکوم می‌گردند.» جرم ربا با توجه به ماده ۷۲۷ از جرائم غیرقابل گذشت است. یعنی برای پیگیری این جرم لازم نیست کسی شکایت کند، جرم به محض اطلاع مراجع قضایی و انتظامی قابل پیگیری و تعقیب است.
حکم نزول در آخرت
ربا جزء گناه‌های کبیره است. از آن گناه‌هایی که زیاد از انجامش نهی شده و انجام دهنده‌اش تهدید شده؛ تهدیدهایی که تا مرز بدبختی دائمی و محرومیت از رحمت خدا می‌رود. در قرآن، ربا معادل جنگ با خدا معرفی شده. از آنجا که ظاهر این گناه یک معامله اقتصادی ساده به‌نظر می‌رسد، برای بیان بزرگی زشتی و باطن این گناه به ظاهر ساده، تشبیه‌های تکان‌دهنده‌ای در روایت‌ها آمده است مثلا اینکه رباخوارها روز قیامت دیوانه محشور می‌شوند. یکی از این عاقبت‌ها را بخوانید بقیه را می‌توانید حدس بزنید.
از پیامبر(ص) نقل شده است: «وقتی به معراج رفتم دسته‌ای از مردم را دیدم که به حدی شکم آنها بزرگ بود که هرچه تلاش می‌کردند بلند شوند و راه بروند، برای آنها ممکن نبود و مدام زمین می‌خوردند و مردم از روی شکم‌های‌شان رد می‌شدند. از جبرئیل سؤال کردم: اینها چه کسانی هستند و جرم‌شان چیست؟ جواب داد: اینها رباخواران هستند.»
حکم نزول گیرنده / حکم نزول دهنده
چه ربا دهنده و چه گیرنده و نیز شخصی که واسطه عمل رباست مجرم محسوب می‌شوند و هر یک به شش ماه تا سه سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز جزای نقدی معادل مال مورد ربا محکوم می شوند و همچنین ربا گیرنده باید مبلغ اضافه را به ربا دهنده بازگرداند.
ربا یکی از اموری است که در اسلام حرام شناخته شده است و برابر آیات قرآنی و روایات این عمل حرمت دارد.
برابر قانون هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی اعم از خرید و فروش، صلح و غیره که جنسی را با شرط اضافه با همان جنس معامله کنند یا زاید بر مبلغ پرداختی دریافت شود ربا به حساب می‌آید.
البته باید توجه داشت که هر افزایش مبادله را چه در پول و چه در جنس ربا نمی‌گویند بلکه ربا در دو حالت متصور است:
– ربا در معاملات: ربا در معاملات بدین صورت است که اگر خرید و فروش به صورت جنس به جنس باشد و هر دو جنس از یک نوع باشد به نوعی که مردم عادی آن را یک جنس تلقی کنند مثل برنج با برنج یا خرما با خرما و … و این دو جنس از حیث وزن یکی باشند اضافه دریافتی ربا و حرام است.
– ربای قرضی: اگر در قرض چه پول یا جنس- به این نحو که پول یا جنسی را قرض کنند و قرار شود بعد از مدتی با اضافاتی آن را بپردازد اضافه پرداختی یا دریافتی را ربا گویند.
پرسش: ربا چه زمانی محقق می‌شود؟
پاسخ: برابر فقه و قانون تا زمانی که وجه اضافی دریافت نشود ربا محقق نخواهد شد بنابراین صرف توافق به اینکه شخصی وجهی را در قبال وجه اضافی به کسی بدهد این عمل جرم نبوده و ربا نیست ملاک اخذ وجه است.
پرسش: اگر کسی برای ربا گرفتن به رباخوار چکی بدهد چه وضعیتی پیش می‌آید؟
پاسخ: در صورتی که ثابت شود دارنده چک آن را به عنوان ربا دریافت کرده حق مطالبه وجه آن چک را نداشته و باید به صادر کننده مسترد کند البته باید توجه داشت تا زمانی که وجه چک دریافت نشده است ربا محقق نمی‌شود.
پرسش: آیا ربا دهنده و ربا گیرنده هر دو مجرمند؟
پاسخ: چه ربا دهنده و چه گیرنده و نیز شخصی که واسطه عمل رباست مجرم محسوب می شوند و هر یک به شش ماه تا سه سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز جزای نقدی معادل مال مورد ربا محکوم می شوند و همچنین ربا گیرنده باید مبلغ اضافه را به ربا دهنده بازگرداند.
البته هر گاه ثابت شود که ربا دهنده در حالت اضطرار در مقام پرداخت وجه اضافی بر آمده است مجازات نخواهد شد.
پرسش: آیا در هر حالتی ربا دادن جرم است؟
پاسخ: همان طور که در بند بالا اشاره کردیم اگر دادن ربا در حال اضطرار باشد این عمل برای ربا دهنده جرم نیست و همچنین اگر ربا بین پدر و فرزند و زن و شوهر باشد یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند عمل آن ها از حیث قوانین کیفری جرم به حساب نمی‌آید.
پرسش: اگر در قرارداد اجاره بین موجر و مستأجر توافق شود که در صورت تأخیر در پرداخت اجاره بها مستاجر باید مبلغی به عنوان خسارت بپردازد این عمل از مصادیق ربا به حساب می‌آید؟
پاسخ: خیر این عمل ربا نیست به ویژه آنکه این خسارت بر طبق شاخص بانک مرکزی باشد.
پرسش: در مورد جرم ربا آیا نیاز به شاکی خصوصی است و اصولاً برای طرح دعوا به کدام مرجع قضایی باید رجوع کرد؟
پاسخ: جرم ربا از جمله جرایم غیر قابل گذشت است بنابراین جنبه عمومی آن برتر از جنبه خصوصی آن است و مقامات قضایی حتی بدون شکایت شاکی خصوصی مکلف به تعقیب و رسیدگی هستند و اصولاً برای رسیدگی به این جرم در مبادی امر دادسرای عمومی و انقلاب محل دریافت ربا صلاحیت رسیدگی دارد.
پرسش: اگر ثابت شود ربا دهنده در حالت اضطرار مرتکب جرم ربا شده برای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم باید دادخواست بدهد؟
پاسخ: به نظر می رسد که برای رد اضافه دریافتی به صاحب مال نیاز به تقدیم دادخواست نباشد و دادگاه حکم به رد وجه و مال اضافی به صاحب آن صادر خواهد کرد اما برای مطالبه سایر ضرر و زیان‌های ناشی از جرم مطابق اصول باید دادخواست حقوقی تنظیم کرد.
