شب یلدا، شبی برای ایرانی بودن و ایرانی ماندن

پاییز به پایان عمر کوتاه خود رسیده و زمستان کوله بار خود را می بندد تا جای پاییز را بگیرد. درختان عریان باغ، آمدن زمستان را حس کرده اند و رعشه بر اندامشان افتاده است. پاییز هزار رنگ از کوچه باغ های شهر خداحافظی می کند تا سال بعد با شکوه تر و زیباتر به شهر بازگردد. در سنت و رسم پارسی زبانان، آداب و رسوم شب یلدا دیده می شود که نشانگر وداع آنان با عروس فصل ها و استقبال از ننه سرمای دوست داشتنی است. آداب و رسوم شب یلدا، برای ایرانیان از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و مردم این سرزمین اهورایی بدان می بالند. با ما همراه شوید تا با تاریخچه شب یلدا آشنا شویم و بدانیم که شب یلدا چه شبی است.

شب یلدا چه شبی است؟!

شب یلدا که جشن ایرانی هست، از 7 هزارسال پیش تا امروز در میان ایرانیان برگزار شده است. در آن دوران تاریخ ساز، اجداد ما به دانش گاهشماری دست یافتند و فهمیدند که اولین شب زمستان، بلندترین شب سال است. در این زمان، خانواده ها دور هم جمع می شدند تا از خطر اهریمن در امان باشند و با روشن کردن آتش، از خورشید طلب برکت می کردند. تاریخچه شب یلدا شامل خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه های خوش رنگ است که همه جنبه نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی و فراوانی هستند. فال گرفتن از کتاب حافظ، در بین آداب و رسوم شب یلدا مرسوم است و مردم ایران در شهرها و روستاهای مختلف با توجه به فرهنگ و آداب و رسوم ویژه خود، آن را جشن می گیرند. انار و هندوانه، با رنگی سرخ و درخشان نمایندگانی از خورشید در شب به شمار می روند. هندوانه به عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز بوده و سمبل خورشید هست و به عنوان مهمترین میوه بر سر سفره محسوب می شود.

تاریخچه شب یلدا

جشن هایی که در تاریخچه شب یلدا برگزار می شوند، سنتی آریایی هستند. مردم گذشته که کشاورزی بنیان زندگیشان را تشکیل می داد، بر اثر تجربه توانستند فعالیت های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول تنظیم کنند. آنان ملاحظه کردند که در بعضی ایام، روزها بسیار بلند می شوند و در نتیجه در آن روزها از نور خورشید بیشتر می توانند، استفاده کنند. مردم دوران باستان، دریافتند که کوتاهترین روز، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاهتر می شوند و از این رو آن را شب زایش خورشید نامیدند. تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی ترین شب سال، تاریکی اهریمن بیشتر می شد، شب یلدا برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می رسید، آتش می افروختند تا تاریکی از بین برود. مردم گرد هم جمع می شدند و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی به سر می آوردند و هرآنچه میوه تازه فصل که نگهداری شده بود را در سفره می نهادند. ایرانیان، گاه شب 30 آذر را تا دمیدن پرتو به انتظار باز زاییده شدن خورشید می نشستند. برخی در مهرابه ها به نیایش مشغول می شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند. مردم، روز پس از شب یلدا را به استراحت می پرداختند و تعطیل عمومی بود. در آداب و رسوم شب یلدا، همگان از جمله پادشاه، لباس ساده می پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت و کارها داوطلبانه انجام می گرفت. در تاریخچه شب یلدا، جنگ و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ ممنوع بود. در آداب و رسوم شب یلدا، بیشتر از این رو دست از کار می کشیدند که نمی خواستند احیانا مرتکب بدی شوند.

آداب و رسوم شب یلدا

اصفهان

در استان اصفهان، آیین های ویژه ای وجود دارد که کم و بیش هنوز هم ادامه دارند. زمستان به دو بخش چله و چله کوچک تقسیم می شود که چله از اول دی ماه تا بهمن بود اما چله کوچک از دهم بهمن آغاز و تا سی بهمن ادامه دارد. البته آیین 30 آذر و برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام چله زری (ماده) و عمو چله(نر) تقسیم می شود، چون همه موجودات و اشیا را براساس جنس مذکر و مونث تقسیم بندی می شوند. خانواده های اصفهانی با پهن کردن سفره ای با عنوان سفره شب چله، این شب را گرامی می دارند و درک می کنند که شب یلدا چه شبی است.

استان آذربایجان شرقی

اکثر مردم استان آذربایجان شرقی در تاریخچه شب یلدا، هندوانه می خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی کنند. در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی، اعتقاد بر این است که کسانی که نامزد هستند، در این شب برای نامزدهای خود خوانچه می فرستند و اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه ها، کمک می کنند. هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به رسم یاری به منزل داماد می آورند و به جشن و پایکوبی می پردازند. فردای شب 30 آذر، مادر دختر تمام طبق ها را در اتاق مهمان چیده و از زنان فامیل برای صرف میوه و شیرینی دعوت می کند. در آذربایجان و در تاریخچه شب یلدا، سابقا از اواخر تابستان مقدار زیادی هندوانه و خربزه در تور می گذاشتند و آن را از سقف آشپرخانه آویزان می کردند تا در هوای آزاد خراب نشود و یا اینکه در کاه قرار می دادند. اغلب مردم در این شب برنج، مرغ و آش شیر پخته و بعد از شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا، لبو، هویچ، حلوای گردو انواع میوه، خربزه، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد میل می کردند. بعد از خوردن تنقلات و میوه بزرگان، برای اینکه بدانند شب یلدا چه شبی است خانواده به نقل حکایات و داستان هایی از حماسه های ملی این سرزمین نظیر اصلی و کرم، بایاتی خواندن و ضرب المثل پرداخته و تا پاسی از شب به صحبت و گفت و گو در این جشن ایرانی مشغول می شدند.

خراسان جنوبی

در استان خراسان جنوبی مراسم کف زدن برپا می شود. در این مراسم، ریشه گیاهی به نام چوبک را در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می ریزند. مردان و جوانان فامیل، با دسته ای از چوب های نازک درخت انار آنقدر آن را هم می زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر، آماده خوردن شده و پس از تزئین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی میهمانان برده می شود و به این مناسبت می فهمند که شب یلدا چه شبی است.

زاهدان

مردم شهر زاهدان در این جشن ایرانی، در خانه بزرگ قوم خویش گرد هم می آیند و به قصه هایی که پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها برایشان نقل می کنند، گوش می دهند. برگزاری آداب و رسوم شب یلدا، همراه با گروهی از اعتقادات اسطوره ای، شبی خاطره انگیز را برای خانواده ها به خصوص کودکان و نوجوانان فراهم می کند.

استان کرمانشاه

در استان کرمانشاه نیز تاریخچه شب یلدا از جایگاه ویژه ای برخوردار است و همواره با مراسم زیبا و باشکوهی برگزار می شود. مردم در این شب بیدار می مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر جهان در زادن خورشید، همراهی و همدردی کنند. میوه هایی نیز در این جشن ایرانی خورده می شود که به گونه ای نمادی از خورشید هستند. قصه هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا بود. افراد فامیل بنابر رسمی دیرینه، به خانه بزرگترین فرد فامیل که معمولا پدربزرگ و مادربزرگ هستند، رفته و با تکاندن برف های زمستان از لباس هایشان در گرمای آرامش بخش کرسی فرو می روند. افراد فامیل، بر سر یک سفره باهم شام می خوردند و بر روی سفره مخصوص این شب، خوردنی های متنوعی چیده می شد. یکی از آداب زیبا در استان کرمانشاه، گرفتن فال حافظ است که مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهایش را چراغ راه مشکلات خود در زندگی، قرار می دهند و همچنین دختران دم بخت با این کار از باز شدن بخت خود در آن سال و در این جشن ایرانی خبری می گیرند.

استان قزوین

مردم استان قزوین آیین شب یلدا را با رفتن به خانه بزرگترها می گذرانند. به عقیده بزرگترها و در آداب و رسوم شب یلدا، آوردن میوه های مختلف خشک و تر و میوه های سرخ فام همراه با خوراکی های دیگر شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید می دهد. در این شب، اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشگل کشا و انجیر خشک شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می زنند. به عقیده مادربزرگ های قزوینی در تاریخچه شب یلدا، اگر در این جشن ایرانی ننه سرما گریه کند، باران می بارد و اگر پنبه های لحاف بیرون بریزد، برف می آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود، تگرگ می آید.

تهران

همه فرزندان خانواده، در منزل مادر و پدر جمع می شدند. از آئین شب یلدا در شهر تهران، صرف میوه های تابستانی از جمله هندوانه است که به دلیل نزدیکی مراکز کشاورزی به تهران، میوه هندوانه در خوراکی های شب یلدای تهرانی ها قرار گرفته است. آجیل شب یلدا نیز از دیگر مصروفات تهرانی ها بوده که ترکیب آن نشانی از اعتقاد و تجربه اهالی تهران قدیم به خواص گوناگون میوه های خشک شده است. تهرانی ها این جشن ایرانی را همه ساله برگزار می کنند و به راستی می فهمند که شب یلدا چه شبی است.

گیلان

مردم استان گیلان، خوردن هندوانه را در شب یلدا واجب می دانند و هندوانه را حتما فراهم می کنند، زیرا بر این باورند که هر کس در این جشن ایرانی هندوانه میل کند، در زمستان از سرما در امان می ماند و معتقدند هر کس در این جشن ایرانی هندوانه بخورد، در تابستان احساس تشنگی نمی کند و از مهمترین آداب و رسوم شب یلدا برای آن هاست. ازگیل آب انداخته یکی دیگر از خوردنی های خوشمزه شب چله در گیلان است. در گیلان، مردم معتقدند که در شب چله 40 نوع خوراکی باید خورد، در شهر دیلمان کدو پخته، نخود برشته، حلوا و شیرینی درست می کنند و در برخی مناطق شرقی گیلان تره می چینند و از آن خورشت درست می کنند که از بخش های مهم تاریخچه شب یلدا هست.

استان لرستان

نخود، کشمش، پسته، بادام، گردو و انواع شیرینی های محلی از جمله تنقلاتی است که مردم استان لرستان، در 30 آذر از آن ها استفاده می کنند و از آئین شب یلدا در این استان است. غذای مخصوص مردم لرستان بوقلمون، گوسفند، سبزی پلو ماهی و خورشت سبزی است. اغلب خانواده های لرستانی برای اینکه بدانند شب یلدا چه شبی است، آن را در کنار بزرگان طایفه به ویژه پدربزرگ ها و مادربزرگ های خود سپری می کنند. در لرستان، مردم در شب چله گندم شیره می خورند که گندمی است که در شیره می خیسانند و زردچوبه و نمک را به آن مخلوط می کنند، سپس، آن را روی ساج برشته می کنند و همراه خلال بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می کنند و می خورند.

شیراز

غذای ویژه سفره شب یلدا در شهر شیراز، هویج پلو است. افراد باید در این شب از انواع گرمی ها مانند خرما، رنگینک، انجیر و ارده شیره بخورند تا مزاج آن ها نیز به گرمی برگردد. معمولا در شب چله، سرد مزاج ها اگر بخواهند طبعشان برگردد باید چیزهای گرم بخورند، گرم مزاج ها هم باید برعکس چیزهای سرد بخورند. در تاریخچه شب یلدا ارده شیره، ارده و خرما و رنگینک رواج کاملی دارد و این خوراک ها همه گرم هستند. خوردن هندوانه در گستره ایران اسلامی و بین خانواده ها رواج دارد.

کلام پایانی

آداب و رسوم شب یلدا، بهانه ای شیرین است. بهانه ای برای افتخار کردن به اصالتی ایرانی، برای شادی در کنار خانواده و دوستان و برای اینکه بدانیم که عمر ما هم به سان برگ ریزان پاییزی کوتاه است و شاید زمستان بعد نباشیم، پس قدر هم را عاشقانه بدانیم.

چراغ های خانه روشن شده اند

نگاه کن به درختان ساکت باغ

نگاه کن به گیسوان بر، باد رفته بید

خانه غرق نور و شادی شده است

زمستان در پس دیوار نشسته است

به سان رهگذری خسته

به سان طفلی چموش از دست طعنه های مادر

پاییز سست و بی رمق نگاه می کند

به تاجگذاری زمستان

به لبخند تلخ ننه سرما

بار سفر بسته تا یلدا را دریابد

شاد زی که عمر یلدا کوتاه است

کوتاه تر از عمر گل باغ

شاد زی که یلدا شیرین است

آری شاد زی که یلدا شیرین است