واکنش هنرمندان به ثبت جهانی خوشنویسی اسلامی به نام کشور ترکیه / شیرازی: خوشنویسی ترکیه همیشه تحت تأثیر ایران بوده است / قلیچ‌خانی: باید خطوط ایرانی به سرعت ثبت شوند / بختیاری: تأخیر در ثبت خوشنویسی ایران ناشی از کوتاهی مسئولین فرهنگی ماست

سرویس تجسمی هنرآنلاین: خوشنویسی یکی از ارکان هنر و فرهنگ ایران‌زمین است که در طول چندین قرن تکامل‌یافته و معرف هنر این سرزمین به کشورهای دیگر بوده است. با این‌حال هنوز خوشنویسی ایران در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت نرسیده و اگرچه نزدیک به یک دهه است که موضوع آن در دست بررسی نهادهای فرهنگی است، اما کندی این اقدامات باعث ایجاد نگرانی‌هایی در زمینه احتمال ثبت خوشنویسی توسط کشورهای همسایه شده و بیم آن می‌رود که همانند مواردی دیگری از این دست، خوشنویسی نیز توسط کشور دیگری در سازمان یونسکو به ثبت برسد.

از سویی دیگر چندی پیش مسئولین ثبت آثار تاریخی و فرهنگی در وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، از ثبت جهانی خوشنویسی ایران در سال 2022 در یونسکو خبر دادند، اما به یکباره رسانه‌های کشور ترکیه‌ از ارسال پرونده هنر خوشنویسی اسلامی برای ثبت به عنوان میراث ناملموس یونسکو این کشور در سال 2020 اخباری را منتشر کردند تا مشخص شود این کشور در کم‌توجهی چندساله مسئولان فرهنگی ایران، قصد دارد شهر استانبول را به عنوان پایتخت هنر خوشنویسی اسلامی مطرح سازد.

نگاهی به تاریخ هنر خوشنویسی نشان می‌دهد که کشور ترکیه تا پیش از سده نهم و به قدرت رسیدن دولت عثمانی سابقه‌ای در این عرصه نداشته، این درحالی است که پیش از این زمان، هنر خوشنویسی و کتابت قرآن در ایران در اوج اعطای خود قرار داشته و نام‌آورانی را در این عرصه داشته است. 

اگرچه ثبت در میراث ناملموس سازمان یونسکو مساله انحصار ندارد و هر کشوری که دارای یک عنصر مشترک فرهنگی هستند، می‌توانند آن را در میراث ناملموس یونسکو به نام خود ثبت کنند و تقدم و یا تاخری در این زمینه وجود ندارد، اما باید توجه داشت، برای ثبت این آثار برنامه‌ریزی‌های کلان صورت می‌گیرد تا بتوان از آنها به بهترین وجه استفاده کرد. چیزی که به نظر می‌رسد کشور ترکیه در این زمینه به خوبی اجرا کرده و در زمینه‌های گوناگون مانند ساخت موزه، جذب گردشگر، ایجاد مسابقات بین‌المللی و... اقدام کرده است. البته به همین شکل تاریخ را نیز جعل خواهند کرد؛ همانطور که ترکیه، خوشنویس نامدار ایرانی، میرعماد قزوینی را در کتاب‌های خود به عنوان یک خوشنویس استانبولی معرفی کرده است.

جعل در تاریخ را می‌توان از شعاری که کشور ترکیه برای پرونده خوشنویس اسلامی به یونسکو ارائه داده است نیز مشاهده کرد. سایت وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه گزارش داده که برای ثبت خوشنویسی اسلامی در میراث ناملموس یونسکو شعار: "قرآن در مکه نازل شد، در مصر تلاوت شد و در استانبول نوشته شده است." را انتخاب کرده که با نگاه به تاریخچه هنر خوشنویسی و کتابت قرآن به گونه‌ای تاریخ این هنر را تحریف کرده است.

برای بررسی این موضوع با علی شیرازی، حمیدرضا قلیچ‌خانی و جواد بختیاری از خوشنویسان و پژوهشگران هنر خط، گفت‌وگویی داشتیم تا نظرات آنها را در این‌باره جویا شویم.

یک شعار ساختگی و تخریب تاریخ

حمیدرضا قلیچ‌خانی، خوشنویس و پژوهشگر حوزه ادبیات و هنر در گفت‌وگو با هنرآنلاین درباره ثبت خوشنویسی در میراث ناملموس یونسکو گفت: سازمان میراث فرهنگی سال گذشته پرونده خوشنویسی را در دست گرفت و از من خواسته شد که در جلسات آنها شرکت داشته باشم و از شورای عالی انجمن خوشنویسان هم تقاضای کمک کردند، اما کار پرونده هنوز به اتمام نرسیده است. در آن جلسات هم این نگرانی وجود داشت که در کشورهای دیگر چه اقداماتی در زمینه ثبت خوشنویسی ممکن است انجام شود.

قلیچ‌خانی افزود: البته میراث‌های ناملموس فرهنگی توسط هر کشوری می‌تواند به ثبت برسد و کشورهایی مانند ایران، ترکیه، عراق و... می‌توانند با مشارکت یکدیگر خوشنویسی اسلامی را ثبت کنند، چون این مسئله یک میراث مشترک و چیزی متفاوت از آداب و رسوم خاص یک کشور است. اما کشورهایی که دارای تجربه بیشتر هستند یا تریبون شناخته شده‌تری دارند، بیشتر دیده می‌شوند و این بار هم ترکیه پیش‌دستی کرده و این برایش یک امتیاز است.

او با اشاره به شعاری که کشور ترکیه برای ثبت خوشنویسی اسلامی در میراث ناملموس یونسکو انتخاب کرده، گفت: این یک شعار ساختگی است چون کشور عثمانی قبل از سده نهم هجری اصلاً وجود خارجی نداشته و این مسئله اثبات شده است. این شعار را ناشران لبنانی ساخته بودند، به این شکل که "قرآن در مکه نازل شد، در مصر تلاوت شد و در لبنان به بهترین شکل چاپ شد"؛ بخش سوم این شعار که هم‌اکنون توسط ترکیه مطرح شده واقعی نیست، زیرا قدیمی‌ترین قرآن‌هایی که از عثمانی به دست آمده مربوط به سده دهم هجری قمری است. در واقع ترکیه قصد دارد ۵۰۰ سال فعالیت خود در حوزه خوشنویسی را به تمام تاریخ خوشنویسی اسلامی گسترش دهد، همان‌طور که درباره مولانا با شعار و تبلیغات زیاد توانستند بخشی از حقایق را پنهان کرده و او را رومی معرفی کنند.

 قلیچ‌خانی ادامه داد: خط تعلیق اولین خط ایرانی است و پس از آن خطوط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق به وجود آمد. این خطوط کاملاً مربوط به ایران هستند و می‌توانیم بدون دخالت کشورهای دیگر ابتدا آنها را ثبت ملی کرده و بعد به ثبت جهانی برسانیم، اما در این زمینه هم کوتاهی کرده‌ایم، بنابراین برای خنثی کردن اقدام ترکیه باید این خطوط کاملاً ایرانی به سرعت هر چه بیشتر ثبت شوند.

این پژوهشگر افزود: چند سال پیش کتابی با نام "صد خطاط استانبول" در ترکیه منتشر شد که این کتاب در ایران با عنوان "خوشنویسان استانبول" ترجمه و منتشر شد. من در مقدمه‌ای که برای کتاب نوشتم به این مسئله اشاره کردم که میرعماد قزوینی، از مطرح‌ترین خوشنویسان ایرانی نیز به عنوان یکی از این صد خوشنویس استانبولی معرفی شده است. در پی‌نوشت این مطلب آوردم که ترک‌ها به دلیل علاقه زیادی که به خوشنویسی دارند میرعماد را نیز به سبب چند سال زندگی در استانبول از خوشنویسان خود حساب می‌کنند، بااین‌حال این نکته مشخص است که کشور ترکیه در این حد نیز می‌تواند تخریب تاریخ را انجام دهد.

قلیچ‌خانی افزود: آنها نام خط نستعلیق را در سده اخیر به تعلیق تبدیل کرده‌اند درحالی‌که در منابع کهن خودشان نیز عنوان نستعلیق آمده است. مشخص است که یک برنامه درازمدت در نظر دارند تا بیش از آنچه سهم‌شان در هنر اسلامی است را از دیگر تمدن‌ها بگیرند. خوشنویسی ترک‌ها از انشعابات خوشنویسی ایرانی است و کشورهای دیگری که در این زمینه ادعایی دارند نیز مشخص است که خوشنویسی آنها شاخه‌ای از بدنه تنومند خوشنویسی ایران بوده است.

این خوشنویس ادامه داد: ما همیشه منتظر این هستیم که اتفاقی بیفتد و بعد نگران آن شویم، اما برای پیشگیری از این اتفاقات باید خط خاص ایرانی را در اسرع وقت ثبت جهانی کنیم. در حال حاضر خط نستعلیق را در کشورهای عربی به عنوان خط الفارسی می‌شناسند، اما اگر کشور دیگری این خط را به نام خود ثبت کند با توجه به اینکه دو کلمه نسخ و تعلیق هردو عربی هستند این ادعا می‌تواند مطرح شود که این خط نیز عربی است و آن زمان کار ما دشوار می‌شود. ما باید دارایی‌های بومی و خاص ایران را با نگاه تخصصی به ثبت جهانی برسانیم و به جهان معرفی کنیم، چون تنها ثبت این هنرها مشکلات را حل نمی‌کند؛ بلکه باید آنها را به دنیا بشناسانیم و بازاری برای آنها پیدا کنیم تا بتوانیم میراث‌دار این سرمایه کهن باشیم.

کم‌کاری سازمان‌های مسئول و ثبت دستاورد کشور ما به نام ترکیه

علی شیرازی هم درباره اقدام ترکیه در ثبت خوشنویسی اسلامی در میراث ناملموس یونسکو گفت: کشور ترکیه در خوشنویسی سابقه خیلی طولانی و قابل قبول دارد، اما از زمانی که خط ترکیه در سال ۱۹۱۵ تغییر کرد، خوشنویسی این کشور به شهر استانبول محدود شده و در شهرهای دیگر آن خوشنویسی وجود ندارد. تعداد کسانی که آنجا خوشنویسی می‌کنند زیاد نیست اما همین افراد به شدت مورد حمایت دولت ترکیه و سازمان ارسیکا که زیرمجموعه سازمان کنفرانس اسلامی است، هستند. خوشنویسان ترکیه بسیار فعال هستند و در کشورهای دیگر حضور دارند و حتی گواهی استادی به خوشنویسان کشورهای دیگر می‌دهند. به‌این‌ترتیب ترکیه با وجود تعداد اندک خوشنویسان آن، مرکزیتی در خوشنویسی پیدا کرده است.

شیرازی افزود: کشور ما سابقه بسیار پررنگی در خوشنویسی دارد و هنرهای سنتی و ملی ما به ویژه خوشنویسی و کتاب‌سازی از سال‌ها پیش در اکثر موزه‌ها و مجموعه‌های مهم دنیا وجود داشته است و هر سال نیز این آثار در چندین حراجی بزرگ دنیا به فروش می‌رسند. ترکیه به شدت از هنرمندان خوشنویس خود حمایت می‌کند درحالی‌که خوشنویسی در کشور ما با بی‌مهری مواجه است. درست است که کسی مانع کار خوشنویسان نیست؛ اما سازمان‌هایی که در زمینه ثبت این دستاورد بزرگ ایرانیان فعالیت دارند بسیار کم‌کاری می‌کنند و نتیجه این می‌شود که ترکیه دستاورد کشور ما را به نام خود ثبت کند.

این هنرمند افزود: خوشنویسی ترکیه همیشه تحت تأثیر ایران بوده و حتی در کتاب‌ها و بناهای آن‌ها شعر فارسی با خط نستعلیق دیده می‌شود. ما چنین حضوری در فرهنگ ترکیه داشتیم اما الان کسی اهمیتی به این مسئله نمی‌دهد و حتی شاعران و سازهای ایرانی نیز به نام کشورهای همسایه ثبت می‌شوند.

او با اشاره به شعار کشور ترکیه که نگارش قرآن را به این کشور محدود کرده است گفت: این انحصار به‌هیچ‌وجه درست نیست. قرآن‌هایی که در ایران نوشته‌شده بسیار زیاد است و حتی در طول سال‌ها ده‌ها هزار قرآن نفیس دست‌نویس از کشور خارج شده‌اند. اینجا کسی قدر این آثار را نمی‌دانست اما در خارج از کشور حتی آنها را به صورت تک برگ به فروش می‌رسانند تا سود بیشتری را نصیب مالکان‌شان کنند و به‌این‌ترتیب میراث گران‌قدر ما نابود می‌شود.

شیرازی ادامه داد: جایگاه ترکیه در خوشنویسی غیرقابل انکار است و فعالیت‌های آنها باید ارج گذاشته شود، اما اینکه کشوری با ایجاد یک شعار خاص بخواهد همه این دستاوردهای فرهنگی و هنری را به نام خودش بزند درست نیست. متاسفانه این شعارها به مرور زمان جا می‌افتد و در ذهن مردم باقی می‌ماند. به این ترتیب تاریخ تغییر پیدا کرده و جعل می‌شود، بنابراین هر چه سریع‌تر باید فکری برای این مسئله کرد.

او با اشاره به اینکه خطوطی مانند نسخ و ثلث در کشورهای عربی، ترکیه و ایران مشترک است اما هر کدام لهجه خاص خود را دارد، افزود: تنها کشوری که خط ویژه خودش را دارد ایران است و خط نستعلیق در کشورهای اسلامی هم شناخته شده است. خط نستعلیق کاملاً منطبق با فرهنگ و روحیات و زبان ماست و این خط را باید مورد توجه بیشتری قرار داد.

شیرازی ادامه داد: متأسفانه بخش فرهنگی کشور ما گرفتاری‌های اداری فراوانی دارد و افراد زیادی در آن مشغول هستند که معلوم نیست چه کاری انجام می‌دهند و هیچ نتیجه‌ای از فعالیت آنها دیده نمی‌شود. دولت هیچ‌وقت تولیدکننده و توزیع‌کننده خوبی نیست و به همین دلیل باید کاری کند که همه چیز به دست مردم باشد. تا وقتی که بخش خصوصی آزاد نشود و رقیبی به نام دولت داشته باشد، هیچ کاری از پیش نمی‌رود. نمونه بارز این مسئله انجمن خوشنویسان است که بسیار موفق بوده است. انجمن خوشنویسان به عنوان یک سازمان مردم‌نهاد که توسط هنرمندان تشکیل و اداره می‌شود ۷۰ سال است که کار می‌کند و آثار درخشانی ارائه کرده است. امیدوارم بخش‌های فرهنگی دولت یا تعطیل شوند و یا کار را به دست کسانی بسپارند که می‌دانند چه باید بکنند.

سیاست فرهنگی منسجم ترکیه و استفاده از فرصت‌ها

جواد بختیاری نیز در گفت‌وگو با هنرآنلاین با بیان اینکه تأخیر در ثبت خوشنویسی در میراث ناملموس یونسکو ناشی از کوتاهی مفرط مسئولین فرهنگی ماست، افزود: وقتی مسئول انجمن خوشنویسان بودم به صورت جدی پیگیر ثبت جهانی خوشنویسی بودم و کارهای مقدماتی آن انجام شد. در سال‌های ۹۴ و ۹۵ جلسات مختلفی برگزار شد اما با کوتاهی مسئولین مواجه شدم و این کار را پیگیری نکردند. به همین دلیل پیش‌بینی می‌کردم که ترک‌ها از فرصت استفاده کرده و برای ثبت خوشنویسی اقدام کنند.

 بختیاری ادامه داد: البته با توجه به اینکه در طرح ترکیه اسمی از خط نستعلیق برده نشده و اسم قرآن را آورده‌اند، این مسئله جنبه عام دارد. اما ترک‌ها نشان دادند که باهوش‌تر از این حرف‌ها هستند و از ما جلو زده‌اند. سازمان میراث فرهنگی و یونسکو ایران باید در تنظیم زمان ثبت خوشنویسی جلوتر از ترکیه قرار می‌گرفتند و با تمرکز روی آنچه در حوزه فرهنگ مؤثر است؛ اقدامات مهم‌تر را در اولویت قرار می‌دادند.

این خوشنویس افزود: البته ترکیه در حوزه خوشنویسی بسیار فعال بوده و نمی‌توان انکار کرد که در دوره صفویه استانبول مرکز فعالیت خوشنویسان بود، همان‌طور که ایران در همان زمان مرکز درخشان خوشنویسی بود و میرعماد سالها در استانبول زندگی کرد. بااین‌حال خوشنویسان برجسته خط نستعلیق متعلق به ایران هستند.

او با اشاره به شعار ترکیه گفت: خیلی طبیعی است که آنها بخواهند خوشنویسی را به نام خودشان ثبت کنند و حتی در شعاری که عنوان کرده‌اند هیچ نامی از ایران نبرده‌اند. موارد دیگری هم بوده که ترکیه یا کشورهای همسایه آثار هنری و فرهنگی ایران را به نام خود ثبت کرده‌اند. آنها سیاست فرهنگی منسجمی دارند و در زمینه خواسته‌های خود جدی عمل می‌کنند. این مسئله هشداری برای ماست که در خط نستعلیق فرصت‌ها را از دست ندهیم زیرا این خط کاملا متعلق به ایران است و کسی نمی‌تواند آن را مصادره کند.

بختیاری افزود: ترک‌ها خوشنویسان بزرگی در خطوط نسخ و ثلث دارند که قرآن با آنها نوشته می‌شد و احتمالا مسئله ثبت خوشنویسی ترک‌ها نیز در این حوزه خواهد بود، زیرا آنها در نستعلیق حرفی برای گفتن ندارند. با این‌ حال هم‌اکنون راهی پیدا کردند که خوشنویسی به معنای عام آن را به نام خود ثبت کنند.