به طور کلی تخته نرد از دسته بازی های فکری و متکی به برنامه ریزی، روش، شانس و شمارش است که از محبوبیت بالایی نیز در میان مردم جهان برخوردار است. این بازی در واقع پس از بازی گو و چکرز سومین بازی دنیا شناخته شده که در میان مردم خاورمیانه و مردمان اروپای شرقی و به ویژه مردم ایران بسیار رایح است.
آشنایی با تاریخچه تخته نرد
جالب است بدانید که کاوش های باستان شناسی در شهر سوخته نشان می دهد این بازی در حدود ۳۰۰۰ هزار سال پیش در ایران وجود داشته است. در واقع مجموعه ای به شمار ۳۰ مهره و دو تاس در یک صفحه ای که نگاره ای از مار بر روی آن است در این شهر یافت شده و تقریبا ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال کمتر از آنی است که در شهر اور یافت شده است. به طور کلی در میان تمامی مردم جهان ایران به عنوان سرزمین مادری این بازی شناخته شده و تخته نرد نخستین بازی ساخته شده به دست بشر بر روی این کره خاکی می باشد که متعلق به حدود ۶ هزار سال پیش یعنی دوران تمدن عیلام در خوزستان منطقه ایذه و شوش می باشد. تخته نرد در واقع صفحه بازی است که در شهر سوخته سیستان بلوچستان از گور باستانی موسوم به شماره ۷۶۱ به همراه ۶۰ مهره آن کشف شده و از چوب آبنوس به شکل مار ساخته شده که ۲۰ مرتبه به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته است. توجه داشته باشید که مهره ها و تاس های آن زمان با تاس های امروزی کاملا متفاوت بوده اند زیرا آن ها درون یک ظرف سفالی در کنار صفحه بازی قرار داشتند و از سنگ های رایج در شهر سوخته از جمله سنگ لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده اند. تا پیش از پیدا شدن این تخته نرد گمان می رفت که صفحه بازی پیدا شده در گورستان سلطنتی اور در بین النهرین یا عراق کنونی کهن ترین بازی ساخته شده به دست بشر باشد.
داستان پیدایش تخته نرد:
بهتر است بدانید که تاریخچه تخته نرد به دوران پادشاهی انوشیروان بر ایران باز می گردد زیرا در زمان پادشاهی خسرو انوشیروان پادشاه هند که دیورسام بزرگ نام داشت برای سنجش و دانایی ایرانیان و اثبات برتری خود شطرنجی را که مهره های آن از زمرد و یاقوت سرخ بود همراه با هدیه هایی نفیس به دربار ایران فرستاد و تخته ریتوس دانا را نیز مامور این کار ساخت. وی در نامه ای به پادشاه ایران نوشت از آنجا که شما شاهنشاه ما هستید دانایان شما نیز بایستی از دانایان ما برتر باشند پس باید یا روش و شیوه آنچه را که برای شما فرستاده ایم باز گویید و یا پس از این برای ما باج و ساوه بفرستید. شاه ایران پس از مطالعه این نامه چهل روز زمان خواست و در طول این مدت هیچ یک از دانایان چاره ای برای شیوه آن نیافتند تا اینکه روز چهلم بزرگمهر که جوانترین وزیر پادشاه نیز بود به پا خواست و گفت که این شطرنج را در واقع مشابه میدان جنگی ساخته اند که دو طرف با مهره های خود می جنگند و هر کدام از خرد و دوراندیشی بیشتری بهره مند باشد پیروز میدان خواهد بود. وی به صورت کامل راز ها و اصول چیدن مهره ها را گفت و با این کار شاهنشاه به او درود فرستاد و دستور داد دوازده هزار سکه به او بدهند. پس از آن تخته ریتوس با بزرگمهر به بازی پرداخت و بزرگمهر هر سه مرتبه بر او پیروز شد. روز بعد بزرگمهر تخته ریتوس را نزد خود خواند و وسیله بازی دیگری را نشان داد و گفت اگر شما این را پاسخ دادید ما باجگذار شما می شویم اما اگر نتوانستی شما بایستی باجگذار ما باشید. دیورسام چهل روز زمان ساخت اما در طول این مدت خیچ کدام از دانایان هندوستان نتوانستند آن را چاره گشایی کنند و بدین ترتیب پادشاه هندوستان پذیرفت تا باجگذار ایران باشد.
توجه داشته باشید که در کتاب هایی از جمله تاریخ طبری، تاریخ سیستان و در قسمتی از کتاب استاد بیرونی در مورد این داستان با کمی اغراق اشاره شده است ولی جدا از اغراقاتی چون باجگیر شدن هندوها به خاطر یک بازی به ایرانی ها تخته نرد یک بازی بی بدیل است. البته که نوشته های پیشینیان و حتی تاریخدانان هیچ گاه دور از اغراق و اغماض نبوده و نیست و در اینجاست که علم باستان شناسی برای تایید و تمیز دادن این گفته ها وارد عمل می شود. اما تایید این نکته که تاریخچه بازی تخته نرد نامش، شکلش و فرمش ایرانی بوده و توسط ایرانی ها اختراع شده کاملا محرز و مشخص می باشد.
حکم تخته نرد در جمهوری اسلامی:
حال که کم و بیش با تاریخچه تخته نرد آشنا شدید بهتر است بدانید که برخی از مراجعه شیعه آن را حرام می دانند و برخی دیگر نیز آن را در حالی که به نیت قمار نباشد جایز می خوانند. به طور کلی اولین مجوز رسمی تخته نرد در جمهوری اسلامی در آبان ماه سال ۱۳۹۴ توسط اداره کل ورزش و جوانان فارس صادر گردید اما به سرعت این مسئله با واکنش روحانیان شیراز مواجه شد زیرا آن ها این مجوز را مایه شرمساری شیراز به عنوان سومین حرم اهل بیت عنوان می کردند و بهه همین دلیل خواستار توضیح مقامات ورزرشی استان شدند. در واقع روحانیان معتقد بودند تخته نرد از آنجایی که با تاس بازی می شود جنبه فکری نخواهد داشت.
فلسفه تخته نرد و معنی آن:
حال کم و بیش با تاریخچه تخته نرد آشنا شدید و به همین منظور در ادامه سعی داریم به بیان فلسفه تخته نرد و مفهوم آن و همچنین الهاماتی که از عقاید ایرانیان باستان گرفته شده بپردازیم:
۳۰ مهره: نشانگر ۳۰ شبانه روز یک ماه
۲۴ خانه: نشانگر ۲۴ ساعت شبانه روز
۵ دست بازی: نشانگر ۵ وقت شبانه روز
۴ قسمت زمین: نشانگر ۴ فصل سال
هر طرف زمین ۱۲ خانه دارد: نشانگر ۱۲ ماه سال
۲ رنگ سیاه و سپید: نشانگر شب و روز
تخته نرد، کره زمین
زمین بازی: آسمان
مهره ها: انسان ها
تاس: ستاره بخت و اقبال
گردش تاس ها: گردش ایام
گردش مهره در زمین: حرکت انسان ها در زندگی
برداشتن مهره در پایان هر بازی: مرگ انسان
مفهوم و معنی اعداد روی تاس:
- یکتایی و خداپرستی
- آسمان و زمین
- پندار نیک؛ گفتار نیک و کردار نیک
- اباختر در معنی شمال، نیمروز در معنی جنوب، خاور در معنی شرق و باختر در معنی غرب
- خورشید، ماه، آتش، ستاره و رعد
- شش روز آفرینش
آغاز بازی تخته نرد:
در ابتدای روش بازی تخته نرد بایستی نحوه چیدن مهره را یاد بگیرید که بدین شکل است: اول هر بازیکن یک تاس پرت می کند و بازیکنی که عدد بیشتری آورده باشد بازی را آغاز خواهد کرد اما اگر مساوی شدند بایستی تاس مجددا پرتاب شود. شخص آغاز کننده با همان تاس ریخته شده بازی می کند و نیازی به دوباره تاس انداختن نیست برای مثال اگر حریف ۲ آورده باشد و شما ۵ باید حرکت ۲ و ۵ را اجرا نمایید و سپس نوبت به بازیکن دیگر می رسد. توجه داشته باشید که عدد روی تاس نشانگر این است که مهره ها چه تعداد بایستی حرکت داشته باشند. به طور کلی بر اساس تاریخچه تخته نرد مهره ها رو به جلو و با قانون هایی که در ادامه بیان شده اند حرکت داده می شوند:
- مهره با توجه به عدد روی تاس به خانه باز یعنی خانه ای که از دو مهره یا تعداد بیشتری از مهره های حریف پر نشده باشد می تواند جابه جا شود.
- بازیکنی که تاسش دو عدد برابر می آورد یا به اصطلاح جفت آورده و معادل آوردن چهار تا از آن عدد است. برای مثال اگر تاس ۶ و ۶ بیاورد بازیکن دارای ۴ شش برای استفاده است و می تواند هر ترکیبی از مهره ها را حرکت بدهد.
- به طور کلی اعداد روی دو تاس تشکیل حرکت های جداگانه می دهند. برای مثال اگر یک بازیکن عدد تاسش ۵ و ۳ باشد او می تواند یک مهره را پنج خانه و مهره دیگری را سه خانه جلوتر و درون خانه باز قرار دهد. همچنین می تواند تنها یک مهره را هشت خانه به جلو ببرد و درون یک خانه باز قرار دهد و در این روند تنها باید به بسته نبودن خانه توسط مهره های حریف توجه داشته باشد.
- بازیکن بایستی تا زمانی که حرکت قانونی با عدد روی تاس ها را دارد حرکت کند و نمی تواند از عددی که آورده صرف نظر کند. برای مثال اگر جفت ۳ آورده و فقط سه تای آن را می تواند بازی کند حتما باید آن سه را بازی کند.
- بازیکنان همیشه باید بیشترین تعداد حرکت را که می توانند بازی کنند به این معنی که اگر برای مثال بازیکن تاسش ۴ و ۵ بیاید به این صورت که اگر مهره های خاص را در ۴ خانه حرکت دهد دیگر امکانی برای باز کردن تاس ۵ نخواهد داشت اما اگر مهره ها دیگر را ۴ خانه حرکت امکان باز کردن تاس ۵ نیز برایش مهیا خواهد شد.
زدن و خوردن مهره ها:
توجه داشته باشید که خانه اشغال شده توسط یک مهره تک نامیده می شود و اگر حریف روی مهره تک بیاید آن مهره را می زند و جای آن قرار می گیرد و بدین ترتیب مهره خورده شده بر روی بار قرار می گیرد. تا زمانی که بازیکن یک یا چند مهره بر روی بار دارد ابتدا باید آن ها را وارد بازی کند و بعد بازی کند. برای مثال اگر بازیکنی یک مهره در بار داشته باشد و تاسش ۴ و ۶ بیاید می تواند مهره اش را بر روی هر دو خانه ۴ یا ۶ ناحیه خودی حریف قرار دهد البته به شرطی که آن خانه ها باز باشند. اما اگر هیچ خانه ای برای مهره شما باز نباشد نوبت خود را از دست خواهید داد. در نوبت بعدی بایستی مهره روی بار را وارد بازی کنید و پس از اینکه آخرین مهره خورده شده نیز وارد بازی شد باید به بازی عادی خود ادامه دهید و اگر از تاستان چیزی باقی مانده بود آن را بازی کنید.
خارج کردن مهره ها:
توجه داشته باشید زمانی که تمامی مهره های خود را در ناحیه خودی یعنی ۶ خانه سمت راست تخته جمع کردید حالا نوبت به آن رسیده که مهره هایتان را از بازی خارج کنید که برای خارج کردن بایستی تاس بیاندازید و به ازای هر شماره تاس یک مهره از بازی خارج نمایید. برای مثال اگر شما ۲ و ۵ بیاورید باید یک مهره از خانه شماره ۵ و یک مهره از خانه شماره ۲ خارج کنید ولی اگر در این خانه هیچ مهره ای نداشتید لازم است با دیگر مهره ها این تاس ها را بازی کنید مثلا برای تاس ۵ یک مهره از خانه ۶ به خانه یک ببرید و برای تاس دو یک مهره از خانه های دیگر حرکت دهید.
مارس:
به طور کلی در صورتی که پیش از اینکه حریفتان بتواند حداقل یک مهره از بازی خارج کند تمام مهره هایتان را از بازی خارج کنید حریف شما مارس شده و امتیازی که به دست می آورید ۲ است و این در حالی است که اگر حریفتان مارس نشود امتیاز به دست آمده برای شما ۱ خواهد بود.
مارس سیاه یا نرد:
در صورتی که شما بتوانید تمام مهره های خود را از بازی کنید و حریفتان هنوز هیج مهره ای خارج نکرده باشد و حداقل یک مهره در خانه خودی شما داشته باشد اصطلاحا می گویند حریف نرد شده و در این صورت شخص برنده ۳ امتیاز خواهد گرفت.
داو دادن:
بهتر است بدانید که داو دادن اختیاری است یعنی هر وقت یکی از بازیکنان فکر کند که برنده است می تواند از حریف خود بخواهد که باخت را بپذیرد یا اینکه امتیاز نتیجه بازی دو برابر شود. این روند پیش از اینکه بازیکنان مجبور باشند تا آخر بازی کنند و ممکن است در این میان شانس دخالت زیادی در بازی داشته باشد که در واقع با داو دان این شانس کشته می شود و بازیکنی که به واسطه بازی ضعیف عقب است تسلیم خواهد شد.
