دروغ گفتن از رفتار های ناپسندی می باشد که همه ما در طول زندگی خود حداقل یک بار آن را تجربه کرده ایم با اینکه می دانیم کار اشتباهی است و همانطور که می دانید هر چه فرد بیشتر دروغ می گوید دروغ گفتن برایش آسان تر می شود که این خود یکی از ایرادت های دروغ گفتن محسوب می شود که بسیاری از افراد در مورد حکم شرعی آن اطلاعی ندارند.
بررسی حکم شرعی دروغ
سوالاتی زیادی در مورد حکم شرعی دروغ ذهن بسیاری از مردم را به خود مشغول می کند در ادامه جواب چند سوال را از دیدگاه مراجع تقلید در اختیار شما عزیزان قرار خواهیم داد بنابراین اگر شما نیز از حکم شرعی دروغ اطلاعی ندارید بهتر است تا پایان مطلب همراه ما باشید.
سوال الف- تعریف فقهی دروغ چیست؟ آفات دروغ و مجازات دروغ در شرع مقدس چیست؟
سوال ب- آیا دادن نسبت خلاف واقع یا بهتان زدن به فرد یا گروهی که آن را «بدعتگذار» مینامند به لحاظ شرعی جایز است؟ اساساً در چه مواردی مباهته جایز است؟ آیا در مباهته تفاوتی بین مخالفان داخلی با دشمنان خارجی وجود دارد؟
سوال ج- تعریف فقهی تقیه و دلیل جواز آن چیست؟
سوال د- آیا پس از آنکه تقیه انجام شد الزامی در بعد از انجام تقیه مبنی بر راستگویی و افشای حقیقت وجود دارد؟ اگر فردی بر حسب مصلحت کلام غیر واقع در برابر مخاطب حقیقی و حقوقی خود بر زبان جاری کرد، میبایست بعدا و پس از رفع آن مصلحت، حقیقت مطلب را بیان بدارد؟
سوال ه- تعریف امر اضطرار و معیار تشخیص آن برای گفتن دروغ یا پنهان کردن حقیقت به لحاظ شرعی چیست؟ اگر بنا شود هر فردی بنا به مصلحتی به تشخیص خود دروغ بگوید یا توریه کند، آیا باب دروغگویی در جامعه گشوده نمی شود؟
سوال و- در مواردی که دروغ به خاطر ضرورتی مجاز شمرده می شود، بهتر است کدام یک از این موارد استفاده شود: دروغ صریح، تقیه یا توریه؟
آیتالله شبیری زنجانی
پاسخ الف. خبر دادن از چیزی که گوینده می داند واقعیت ندارد دروغ است، در مورد آثار آن هم روایات معتبر متعددی داریم که مجال پرداختن به آنها وجود ندارد.
پاسخ ب. هر چند در برخی روایات معتبر، مباهته – که شاید منظور از آن همان بهتان زدن باشد – به عنوان راهی برای مقابله با اهل بدعت مطرح شده اما در شرایط کنونی که نسبت های خلاف واقع به افراد به آسانی راستی آزمایی می شود این روش ها برای منزوی کردن افراد بدعتگذار در دین اثر خود را از دست داده است این کار صحیح نیست بلکه در اغلب موارد نتیجه معکوس نیز دارد. پس باید با استدلال و برهان به مقابله با اصحاب بدع برخاست. مراد از اهل بدعت در آن افرادی اند که عقیده یا عملی را بدون استناد به منابع پذیرفته شده در استنباط احکام، به دین نسبت میدهند
پاسخ ج. تقیه عبارت است از ابزار همسویی با مخالفان در گفتار یا رفتار مخالف حق به منظور تحفظ از زیان دینی و دنیایی و روایات متعدد بر جواز آن دلالت میکند.
پاسخ د. نسبت به احکام لازم است اگر موجب سلب حقوق از کسی شده باشد هم اعلان لازم است لزومی ندارد در غیر اینصورت لازم نیست مگر عدم اعلان حق، مفسده داشته باشد یا مزاحم با واجب اهمی باشد.
پاسخ ه. آنچه امروز به عنوان دروغ مصلحتی شناخته میشود جایز نیست. کذب، تنها در فرض اضطرار و استیصال یا تزاحم با تکلیف اهم یا مساوی جایز خواهد بود. توریه جایز نیز اگر به اندازهای باشد که سبب سلب اعتماد دیگران از انسان گردد، جایز نیست.
پاسخ و. در صورت امکان در چنین مواردی باید توریه شود.
آیتالله موسوی اردبیلی:
جواب الف: دروغ، در فقه همان معنای عرفی و لغوی میباشد و در شرع مقدس، «کذب» و «دروغ» حقیقت شرعیه ندارد. آفات و تبعات دروغ، در کتب اخلاقی، امثال «معراج السعاده» نراقی براساس منابع شرعی و تجربه بشری ذکر شده است.
جواب ب: روایتی در این رابطه وارد شده که در آن تعبیری به این مضمون دارد: «وباهتوأ اهل البدع» که برخی به معنای «بهتان زدن» گرفتهاند، ولی به نظر برخی دیگر از جمله اینجانب مقصود این است که «با اهل بدع به طوری با استدلال و برهان صحبت کنید که در برابر برهان محکم و قوی شما، دچار بهت و تعجب و حیرت شوند».
جواب ج: تقیه، یعنی نوعی رفتار و گفتار برخلاف رفتار و عقیده صحیح به خاطر دفع خطر و مفسده اهم، و احیاناً تقیه در مورد جلب محبت و همدلی نیز به کار میرود که به آن تقیه مداراتی گفته میشود.
آیتالله مکارم شیرازی:
پاسخ الف: دروغ عبارت است از بیان چیزی با زبان یا عمل یا کتابت برخلاف واقع، و آثار زیان بار آن را در کتاب «اخلاق در قرآن» نوشتهایم.
پاسخ ب: اصولاً تهمت زدن به دیگران کار صحیحی نیست و روایت مذکور که تعبیر باهتوهم در آن آمده است، به معنای متوحش ساختن است، نه تهمت زدن.
پاسخ ج: تقیّه اخفای عقیده دینی است در مواردی که اظهار آن خطری دارد و ادله آن را در کتاب قواعد الفقهیه نوشتهایم و ترجمه آن نیز منتشر شده است.
پاسخ د: در صورتی که ادامه کتمان موجب کار خلافی میشود و خطر برطرف گردد، باید اظهار دارد.
پاسخ ه: استفاده از بهانهها برای دروغگویی درست نیست. واقعاً باید ضرورت قابل توجهی حاصل شود.
پاسخ و: توریه با شرایط آن اولویت دارد.
آیتالله سبحانی:
جواب الف: دروغ کلامی این است که مطابق واقع نباشد و دروغ متکلم این است که چیزی بگوید که میداند خلاف واقع است.
اما آفت دروغ در روایت است که همه معاصی را در خانهای قرار دادهاند و کلید آن دروغ است و مجازات آن تعزیر است.
جواب ب: بهتان زدن مطلقا حرام است حتی بر بدعت گزار و معنی (باهتوا) این نیست که بهتان بزنید بلکه به این معنی است که آنها را از طریق مناظره مبهوت و مجاب سازید.
جواب ج: تقیه در مقابل کافر اظهار کفر و پنهان کردن ایمان مانند مومن آل فرعون و یا کار عمّار، در مقابل نفاق که عکس است که اظهار ایمان و پنهان کردن کفر است.
و اما تقیه در مقابل مخالف چه شیعه و چه سنی ظالمی باشد که آزادی را مصادره کرده باشد طرف ناچار است اعمال خود را طبق اراده و خواسته او انجام دهد در غیر این صورت گرفتار میشود.
اگر در این مورد علاقهمندید به کتاب «التقیه موضوعاً و حکماً» مراجعه کنید – قم انتشارات توحید –
جواب ه: اضطرار بر سه قسم است. اگر انجام نگیرد یا خطر جانی یا عرضی و آبرویی یا مالی دارد البته مالی باید … باشد که تحمل آن برای طرف حرجی باشد.
حکم شرعی دروغ در استفتائات رهبر معظم انقلاب
س: در بعضى از موارد بیمارىهاى روانى فرد بیمار چون به اهداف و امیال مورد نظر دست پیدا نکرده است براى کمتر کردن بار فشار روانى ناشى از عدم توفیق به اهداف خود را در این حالت تصور مىکند و گاه این تا جایى پیش مىرود که فرد این وضعیت را کاملاً باور نموده و براى دیگران وضعیت خود را آنگونه که تصور دارد و غایه الامال خویش مىداند تعریف مىکند آیا این بیماران را حرجى است که با این کار بار روانى را از دوش خود بردارند ولو به ارتکاب معصیت دروغ؟
ج) اگر مشاعر او همانند سایر عقلا کار مىکند، دروغ بر او شرعاً حرام است ولى بیان حالات خود بدانگونه که هست براى دیگران اشکال ندارد.
س: حرفى را که فکر مىکردم صحیح است گفتم و بعد فهمیدم که اشتباه کردهام (یعنى دروغ گفتهام) آیا نیازى هست که آن را تصحیح کنم؟
ج) فى نفسه لزومى ندارد مگر آنکه حکم شرعى را اشتباهاً بیان کرده باشید و یا در اثر حرف شما حقى از کسى ضایع شود و امثال این مورد، که در این صورت باید کلام خود را تصحیح نمایید.
س: اگر شک داشته باشیم که مطلبى درست است یا نه و آن را به نقل از منبعى بگوییم، آیا مرتکب گناه شدهایم یا نه؟ و اگر شدهایم حق ا… است یا حق الناس؟
ج) مىتوانید چیزى را که اطمینان به صحّتش ندارید به نقل از منبع بازگو کنید.
س. آیا دروغ گفتن به شوخی گناه دارد؟
ج. اگر خبری خلاف واقع بدهد و مقصودش این باشد که مخاطب آن را جدی بگیرد حرام است، اما اگر در آنچه که می گوید قصد جدی ندارد و نمی خواهد خلاف واقع مطلبی بگوید مثل این که به شوخی از زبان شخصی یا حیوانی مطلبی را نقل می کند، حرام نیست.
حکم شرعی دروغ در استفتائات آیت الله سیستانی
پرسش: لطفا احکام دروغ گفتن را به طور مفصل توضیح دهید، کجاها دروغ گفتن جایز است و کجاها جایز نیست؟
پاسخ : دروغ حرام است ومقصود از آن سخنی است که بر خلاف واقع باشد اگر به صورت جدی گفته شود یا به صورت شوخی ولی شوخی بودن آن معلوم نباشد. وبه احتیاط واجب باید از دروغ به شوخی که شوخی بودن آن معلوم است اجتناب گردد. ولی جایز است سخنی را به شوخی بگوید که به صورت ظاهر، خبر باشد ولی او قصد اخبار وحکایت از واقعیتی را نداشته باشد.
وهمچنین جایز است توریه کند یعنی سخنی را بگوید که ظاهر آن معنایی را می رساند که خلاف قصد او است و معنایی را که قصد کرده دروغ نیست ، هر چند خلاف ظاهر باشد. و همچنین جایز است دروغ در مورد دفع ضرر از خود یا از مؤمنی دیگر بلکه قسم خوردن بر آن نیز جایز است. و جایز است دروغ در مورد اصلاح بین مؤمنین ولی به احتیاط واجب در این دو مورد ، تا توریه ممکن است دروغ نگوید.
و از موارد دروغ ، وعده دادن با اراده خلاف آن است ، و این کار حرام است. و بنا بر احتیاط واجب مرد به همسر خود نیز نباید وعده خلاف دهد. و اگر انسان به کسی وعده ای داد به احتیاط واجب باید به آن عمل کند مگر این که در ضمن وعده دادن ان شاء الله بگوید و آن را مقید به اراده خداوند و امثال آن کند.