چنگ ایرانی، طلسمی هزار ساله دارد!

آشنایی با تاریخچه ساز چنگ

چنگ ایرانی، طلسمی هزارساله دارد! می گویند بیش از هزار سال است كه این ساز كهن ایرانی آنچنان در سرزمین و خاستگاه اش طلسم شده كه هنوز هیچ كس به درستی نتوانسته نغمه این ساز را در ایران بشنود. با گذشت قرن ها خاموشی، خلانوای چنگ در بزرگترین كنسرت ها و اركسترهای موسیقی ایران درحالی بشدت احساس می شود كه این ساز نقش مكمل و تعیین كننده ای در موسیقی كشورهای اروپایی دارد.

بیشتر بدانید : با ساز «چنگ» بیشتر آشنا شوید + تصاویر

روند خاموشی و انزوای چنگ در ایران و سرعت تولید و استفاده آن در دیگر كشورها سبب شده كه برخی از نوازندگان و سازندگان اروپایی ساز چنگ (هارپ) مدعی شوند كه تصور ایرانی ها از چنگ و تعلق آن به كشورشان بسیار ساده انگارانه است، چراكه تاكنون حتی یك نمونه كامل از چنگ ایرانی مشاهده و به دیگر كشورها معرفی نشده تا بتواند دلیلی بر ادعاهای تاریخی اش باشد. این افراد معتقدند كه بیشترین كاربرد و تولید چنگ در كشورهای اروپایی به مصرف می رسد.

نخستین چنگ نواز ایرانی در جام عیلامی!

ادبیات ایرانی، ابیات و حكایات متنوعی درباره ساز چنگ و شیوه نواختن آن دارد. در مستندات تاریخی از شخصیت «رامتین» به عنوان نخستین نوازنده چنگ و از «نكیسا» و «باربد» به عنوان افرادی نام برده می شود كه در حدود ۲۵۰۰ سال پیش نواختن ساز چنگ، حرفه و پیشه آن ها به شمار می رفت. با این حال جز در كتاب ها و اشعار شاعرانی چون رودكی، نظامی، حافظ و سعدی و... اطلاعات خاصی درباره چگونگی ساخت چنگ و از بین رفتن آن در دوره های تاریخی در دست نیست.

«هنگامه گزوانی» مسئول بخش پیش از تاریخ موزه ایران باستان كه مطالعات وسیعی روی ابزار وآلات موسیقی دوره باستان و پیش از تاریخ داشته است در رابطه با پیشینه و تاریخچه چنگ در كشور می گوید: قدیمی ترین اثری كه از چنگ به دست آمده متعلق به محوطه «اور» باستانی در منطقه بین النهرین است. یافته های باستان شناسی نشان می دهد كه ساز چنگ از دوره عیلامی در ایران نواخته می شده، به طوری كه از جام «ارجان» و نوازنده چنگ روی آن می توان به عنوان نخستین تصویر از چنگ نواز ایرانی نام برد.او معتقد است، در دوره عیلامی نه تنها چنگ نزد مردم و افراد بلندپایه جامعه رواج بسیاری داشته بلكه نقش نوازنده چنگ در دوره های مختلف تاریخی از جمله سلوكی، اشكانی و ساسانی بسیار تكرار شده است. این پژوهشگر دوره پیش از تاریخ اما به نقش این ساز در جایگاه موسیقی و جامعه اشاره می كند و می افزاید: پیكرك های عیلامی چنگ نواز را عموماً كاهنان یا افرادی با ردای بلند تشكیل می دهند كه این موضوع حكایت از وجهه و پایگاه موسیقی در میان افراد بلندمرتبه جامعه دارد. این درحالی است كه این ساز صرفاً جنبه شادی و طرب نداشته و جنبه حماسی آن بسیار مورد استفاده قرار می گرفت.

از یافته های باستان شناسی اینطور می توان دریافت كه ساز چنگ در بسیاری از موارد و برای تهییج جنگ ها همانند مارش های نظامی امروز كاربرد داشت. اما با تمام این تفاسیر هنوز هیچ كس روی این ساز كهن به طور تخصصی و براساس یافته های باستان شناسی پژوهشی نداشته است. گزوانی معتقد است، عدم فعالیت باستان شناسان و پژوهشگران در زمینه ابزار و آلات موسیقی بویژه سازهای كهن سبب شده كه كارشناسان نتوانند در رابطه با عواملی كه باعث از بین رفتن این ساز در دوره های مختلف تاریخی شده نظر قطعی دهند.

دانش چنگ وارداتی است!

«فتانه شاهین» یكی از معدود نوازنده های چنگ در ایران است كه معتقد است چنگ در ایران بشدت مهجور مانده است. به گفته این نوازنده، چنگ یكی از قدیمی ترین سازها و متعلق به حدود 1200 سال قبل از میلاد است و نخستین بار مصری ها، ایرانی ها و دیگر ملل متمدن دنیا بودند كه آن را مورد استفاده قرار داده اند اما بعدها نواختن این ساز متوقف شد. حتی تا دوره صفوی و در حدود ۴۰۰ سال پیش، هرازگاهی نوایی از این ساز بلند می شد اما از دوره صفویه تاكنون این ساز به طور كامل در ایران منسوخ شده است.

شاهین كه تحصیلات خود را درخارج از ایران گذرانده، شروع ساز چنگ در كشورهای اروپایی را مربوط به قرن ۱۵ و ۱۶ میلادی در آلمان می داند. به گفته این نوازنده، درحال حاضر مدرسان این ساز در ایران بسیار اندك هستند به طوری كه تا ۳ سال پیش نه تنها هیچ فردی این ساز را نمی شناخت بلکه از علوم مربوط به آن هم بی اطلاع بود.این درحالی است كه اگر قرار باشد فردی در این رشته مهارت و آموزش ببیند ناگزیر است به خارج از مرزهای ایران سفر كند. چراكه در ایران نه تنها مركزی برای آموزش این ساز به طور اصولی و آكادمیك وجود ندارد كه حتی یك موزه چنگ هم برای علاقه مندان این رشته در نظر گرفته نشده است.

هرچند پیش از انقلاب استاد «قنبری مهر» اقدام به ساخت ۴ چنگ پدال دار كرد. این سازها به دلیل كیفیت و نوع ساخت هم اكنون كاربرد موزه ای پیدا كرده اما همین چنگ ها نیز در وضعیت مناسبی قرار ندارند. پیگیری از سرنوشت چنگ های قنبری مهر نشان می دهد كه یكی از این سازها در انبار موزه هنرهای سنتی نگهداری می شود و دیگری در تالار وحدت در معرض نمایش قرار گرفته است. سومین چنگ به امریكا رفته، اما خبری از سرنوشت چهارمین چنگ قنبری مهر در دست نیست.

فتانه شاهین به روزنامه ایران می گوید: چنگ در ایران كاربرد موزه ای دارد اما یك موزه هم ندارد. این ضعف سبب می شود كه ما تصوری از این ساز كهن ایرانی نداشته باشیم و تمامی اطلاعات مربوط به ساز در سنگ نبشته ها و حجاری ها خلاصه شود. این موضوع بدترین اتفاقی است كه درحال حاضر هنرمندان ایرانی با آن مواجه هستند. به طوری كه، برای نوازندگان مطرح دنیا باورپذیر نیست كه چنگی با نام ایران وجود داشته باشد.هم اكنون یكی از كارخانه های مشهور در ایتالیا در سطح گسترده ای به ساخت و تولید چنگ می پردازد. چندی پیش این كارخانه، سازی با نام «آریانا» تولید كرد. تصور بسیاری از نوازندگان از نام و مشخصات این ساز این گونه بود كه ساختار و مشخصات این ساز برگرفته از چنگ ایرانی است اما پس از پیگیری هایی كه از تولیدكنندگان این كارخانه انجام گرفت مشخص شد كه نام و مشخصات ساز برگرفته از تاریخ یونانی است.

در حال حاضر تعداد چنگ های پدال دار و بدون پدالی كه در ایران مورد استفاده قرار می گیرد به ۱۰۰ عدد می رسد كه این تعداد محدود از یكی از كارخانه های ایتالیا وارد می شود.

چنگ های ایرانی، به درد شومینه هم نمی خورد!

شاهین از وضعیت ساز چنگ كه توسط برخی از سازسازان ساخته می شود گله مند است. او می گوید:«چنگ هایی كه در ایران ساخته می شود اشك نوازنده را در می آورد و حتی به درد شومینه هم نمی خورد. امكان نوازندگی با این سازها وجود ندارد و به هیچ وجه این سازها قابل كوك كردن نیستند.»او در میان سخنان اش از «عبدالله عباسی» به عنوان یكی از سازندگان سازهای ایرانی نام می برد. عباسی سازنده ای است كه توان ساخت چنگ از روی سازهای وارداتی را پیدا كرده، سازهایی كه به گفته خودش ابداع و خلاقیت آن به سازهای وارداتی می چربد.

با وجود این عبدالله عباسی هم از نبود استاندارد و اندازه و ابعاد چنگ ایرانی شكایت دارد. عباسی می گوید: «من به عنوان یك سازنده باید نقش محقق را هم بر عهده بگیرم و قبل از ساخت هر ساز كه ۲ ماه به طول می انجامد تحقیقات گسترده ای داشته باشم. همین عامل فعالیت در ساخت چنگ را به بن بست می رساند.»

آن طور كه شواهد و سنگ نگاره های باستانی نشان می دهد تعداد سیم های چنگ در ایران باستان به ۲۰ سیم می رسیده اما هم اكنون كوچكترین چنگی كه تولید می شود ۳۷ سیم دارد. این سازنده چنگ معتقد است، كوچكترین چنگ ، ۸۰۰ كیلو فشار را تحمل می كند. بنابراین محاسباتی كه برای ساخت این ساز وجود دارد بسیار دقیق و پیچیده است به طوری كه در ساخت آن صدم میلیمتر هم رعایت می شود. در غیراین صورت ظرف یكی دو سال ساختار ساز از هم باز و از هم متلاشی می شود. به گفته او بسیار پیش آمده كه برای تهیه واشر پلاستیكی با 3/0 ضخامت روزها بازار گردی كرد ه ام. این درحالی است كه سیم هایی كه در بخش میانی این ساز استفاده می شود، به هیچ وجه در ایران تولید نمی شود و سازسازها باید با قیمت گزافی آن ها را وارد كنند.

به گفته عباسی، درحال حاضر قیمت یك ست سیم 4۰ تایی، ۳ میلیون تمام می شود و برای تهیه یك صفحه 5۰۰ هزار تومان باید هزینه كرد. این عوامل سبب شده كه قیمت این ساز افزایش پیدا كند و توان خرید از مردم عادی گرفته شود. آن طور كه این سازنده چنگ می گوید: چنگ هایی كه دارای ۴۷ سیم هستند از استاندارد واقعی برخوردارند اما هنوز هم در بسیاری از كشورها چنگ از ۲۰ تا 4۷ سیم تولید می شود.

چوب لای چرخ نگذارند، حمایت نمی خواهیم

عباسی در رابطه با حمایت هایی كه نهادهای متولی از این صنعت هنر دارند، می گوید: تاكنون هیچ حمایتی از سوی خانه موسیقی، وزارت فرهنگ و ارشاد و معاونت صنایع دستی برای ساخت ومعرفی این ساز كهن ایرانی صورت نگرفته، درحال حاضر اگر چوب لای چرخ سازندگان نگذارند نیاز به حمایت آن ها نداریم. او می گوید: بارها از دولت، نهادهای متولی و گمركات تقاضا كرده ایم كه شرایطی فراهم كنند كه مواد اولیه ساز به سهولت وارد ایران شود. مكانیزم چنگ پدال دار از ۱۵۰۰ قطعه فلز تشكیل می شود و برای قالب سازی در درازمدت نیاز به یك میلیارد تومان بودجه داریم اما پیگیری هایی كه در تمام این مدت برای تهیه مواد اولیه داشته ایم تاكنون بی نتیجه مانده و راه به جایی نبرده است.این درحالی است كه فتانه شاهین نیز معتقد است ساخت ساز چنگ واقعاً نفسگیر است. به همین دلیل قیمت این ساز در همه جای دنیا بسیار گران است. سه سال پیش قیمت چنگ پدال دار ۲۰میلیون تومان برای خریدار تمام می شد اما اكنون به دلیل افزایش ارز همان ساز را ۶۰ میلیون تومان باید خریداری كرد.

بسیاری از كشورهای اروپایی درحالی طلسم چنگ را می شكنند، افسانه زنده می كنند و آهنگ چنگ می زنند كه كهن ترین ساز ایرانی در زادگاهش به فراموشی سپرده می شود. حتی از سوی كارشناسان ایرانی تلاشی برای زنده نگاه داشتن چنگ دیده نمی شود و این اتفاق بهترین فرصت است برای سرزمین هایی كه به ثبت جهانی سازهای بومی می روند. بعید نیست كشورهای اروپایی و حتی امریكای جنوبی به ثبت چنگ به عنوان ساز بومی در فهرست آثار جهانی اقدام كنند. هم اكنون تار ایرانی به نام تار آذربایجان، دیجیریدو به عنوان ساز بومیان شمال استرالیا، دودوك ساز قدیمی ارمنستان، انگكلونگ به عنوان ساز كهن اندونزی و چوپی تیمبیلامتعلق به موزامبیك و غیره... در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده اند.

بیشتر بدانید : 10 نمونه از قدیمی ‌ترین سازهای موسیقی زمان باستان + عکس

بیشتر بدانید : اولین تمدنی که نت موسیقی را نوشتند؟

بیشتر بدانید : پادشاه ایرانی که سه تار می نواخت و موسیقی را وارد سیاست کرد + عکس

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: روزنامه ایران