آشنایی با گنبد سلطانیه
یكی از شاهكارهای معماری ایرانی – اسلامی گنبد سلطانیه است که نه تنها در ایران بلكه در جهان شهره است ، در بیست نهمین اجلاس عمومی جهانی سازمان یونسكو در دوربان ژوییه 2005 بنای گنبد سلطانیه به اتفاق آرای كشور های حاضر در این كمیسیون به ثبت میراث جهانی رسید .
در این اجلاس كه با حضور سفیران 176 كشور جهان و 700 كارشناس برجسته منعقد شد همه حاضران بدون هیچ مخالفتی به ثبت این اثر رای موافق دادند بدین ترتیب این گنبد پس از تخت جمشید ، زیگورات چغازنبیل ، میدان نقش جهان ، پاسارگاد ، تخت سلیمان ، ارگ بم به عنوان هفتمین اثر ثبت شد
كه سال 2008 نیز بیستون به عنوان هشتمین اثر ایرانی در این كمیسیون ثبت جهانی شد ، قابل ذكر هست كه ایران از معدود كشور هایی هست كه شهر های آن در این سازمان ثبت جهانی شده اند شهر های اصفهان و یزد نیز در سازمان میراث جهانی ثبت شده اند.
در 30 كیلومتری جنوب زنجان و در مسیر محور ارتباطی و تاریخی حد فاصل فلات مركزی ایران و صفحات شمال غربی كشور دشتی پهناور آوردگاه سپهر آسمان با بنایی بسیار عظیم و گنبدی نیلگون و بس مرتفع موسوم به سلطانیه گردیده است .
پروفسور آرتور پوپ كه عمری را به شیفته گی تمام صرف كندوكاو در معماری ایران زمین سپری كرد .
در مورد بنا های آرامگاهی در ایران تحقیقات گسترده ای را انجام داده است كه قسمتی از ان را كه از كتاب معماری ایران وی گرفته شده است در سرآغاز توصیف این گنبد می نویسد : ” فرمانروایان محلی ، بازرگانان و افراد بشر دوست – كه در میانشام زنان كم نبودند – برای ایجاد كاروانسرا ها ، پل ها ، بازارها ، كتابخانه ها ، مقبره ها و باغ ها بانیان سخاوتمندی ودند .
عکس گنبد سلطانیه
بنا های معروفشان ساختمان های شخصی بودند و مبین قدرت ، شخصیت ، رقابت ، ذوق و مقام آنان . بنابراین از نقش مهمی كه آرامگاهها در معماری ایرانی داشته اند نباید تعجب كرد ، نقشی چنان حیاتی كه گاه نخستین كار فرمانروایان پس از بر تخت نشستناقدام به ساخت آرامگاهش بود شاید در مقام كاری برای اثبات جالودانگی .
برای ایرانیان چشم انداز های عظیم برف پوش ، دره هایی به پهناورییك ایالت و جلگه های پهن و درخشان مستلزم ایجاد بناهایی متناسب با این شكوه و عظمت طبیعی است در چنین ساحتی ، كه بنا های معمولی در برابرش ناچیز می نمایند ، تمایل به استفاده ی جسورانهاز مقیاس ناگزیر بود وظیفه دائم معماری ایرانی پر كردن شكاف هولناك میان دو دنیای خاكی و افلاكی به هر دو صورت طبیعی و نمادی است .
ان مهم به وسیله ی بناهایی كه سر به آسمان می آسایند عملی گردید.
گنبد آسمان با گنیدهای عظیمی مورد تقلید قرار گرفت كه پیوسته امكان عبادتی جادویی را برای تقاضا نعمت ، بركت و قدرت فراهم ساخن.”به فرمان الجایتوفرمانروای ایلخانی در جلگه باز و زیبای سلطانیه ،شهر شگفت انگیزی به عنوان پایتخت بنا شد احداث این شهر كه بنای آن به سال 13.5 میلادی آغاز شد و در سال 1313( 702 الی 710 هجری قمری ) به اتمام رسید.كار بس عظیم و سریع بود .
محصول این تلاش بی وقفه شهری شد به وسعت تقریبی تبریز كه بزرگترین شهر امپراتوری ایلخانی محسوب می شد و مقبره الجایتو به مثابه بنایی بسیار وسیع بر تمام آن مشرف بود .
این شهر به یكی از بزرگترین دستاوردهای معماری ایرانی تبدیل شد .6 سال پس از پایان این كار سترگ ، الجایتو درگذشت و با مرگ او موقعیت سلطانیه نیز متزلزل شد . دیری نپایید كه با سقوط
ایلخانان آخرین نشانه های رونق و شكوه این پایتخت نو پا نیزساقط شد ، 70 سال پس از مزگ الجایتو ، سلطانیه در حمله تیمور لنگ غارت و چپاول شد.بسیاری از ابنیه هم آن ویران گشت و كوچ مردمانش ناگزیر شد .
بدین صورت یكی از عظیم ترین ابنیه های دوران اسلامی كه در زمانی بسیار كوتاه ساخته شد و رونقو شوكوفایی كوتاهی به خود دید به سرعت دستخوش ویرانی شد و در این روند شهری نو پا كه به مثابه پایتخت ایلخانان شكل گرفتهبود نیز موجودیت سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی خود را از دست داد و تبریز دوباره جای آن را گرفت.
شاید به جرئت بتوان ادعا كردكه در تاریخ كهن ایران هیچگاه احداث یك شهر بزرگ حكوكتی ، اوج گیری و سقوط آن همچون سلطانیه با عمری كوتاهتر از یك سده سابقه نداشته است.طبیعتاً دوره اقبال وواوج تجلی آرامگاه معظم سلطانیه نیز متاثر از ظهور و افول پیش گفته ی بسیار كوتاهبوده است .
اما به رغم گزند های فراوان و تمامی جفایی كه بر این بنایی بی رقیب رفته است از ارزشهای كم نظیر آن در عرصهمعماری اصیل ، ابداعات تكنیكی ، مهندس سازه و اجرای خارق العاده پیكره و تزئینات مختلف داخلی و خارجی چیزی كاسته نشده است .
در حقیقت ساطانیه را باید حاصل دستاوردهای كم نظیر معماری پر هیبت سلجوقی و تكامل آن در دوره ایلخانی تلقی نمود.معماریسلجوقی ، موقر ، نیرومند و دارای ساختاری بغرنج ، حاصل
رستاخیزی در فرهنگ و هنر و معماری ایرانی است . این رستاخیز در اوایل سده دهم میلادس با ظهور سامانیان در عرصه حكومتی ایران آغاز شد و در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید .
بنای عظیم سلطانیه كالبدی عظیم و هشت ضلعی است كه گنبدینیم كره مانند به ارتفاع 54 متر و قطر 25 متر بر فراز آن قرار دارد .
سطح خارجی گنبد از كاشیهای ابی روشنی كه به زیبایی هر چهتمام تر پوشیده شده بود و بر فراز هر یك از رئوس این پیكره هشتضلعی مناره ای ظریف قرار داشت كه با كاشی آبی تزئین شده بودو این گونه به نظر می آمد كه پایه های نگینی عظیم را بر گرفته اند.
بر فراز كالبد آجری و مرتفع بنا در تمامی جوانب ، بقایای نوار قرنیز پهن و مقرنس كاری شده ای یالاترین بخش دیواره ها را تزئینمی نماید و به زیبایی ، ارتباط بصری پیكره ی عمودی و انحنایگنبد عظیم را تامین می كند .
گر چه در گذر قرون و اعصار ، پوشته ی خارجی گنبد و هشت مناره ی انتهایی و بخش هایی ازمقرنس كاری نهایی آن به شدت آسیب دیده اند اما هنوز می تواندتصویری از این آرامگاه بی ماندد و شاكله ی آن را در زمان بر پاییخود مجسم كنند.فضای اصلی آرامگاه در داخل صحنی بیار رفیع وپر ابهت است .
نورگیریهای استادانه ای در ارتفاه ، چشم ناظر را بیاختیار به مكث بر هر مدخل مشبك در هشت جانب به سمت بالاتریننقاط فضا و سقف زیرین گنبد هدایت می كند .
حجم بسیار عظیم اینارامگاه از داخل فضایی هشت وجهی و میان تهی است كه درطبقه همكف و طبقه بالاتر آن دهلیز های بزرگ و بالكنهاب داخلیزیبایی غنای خاصی به فضایی گفته شده می بخشد.
در طبقهدوم ارامگاه دهلیزهای بزرگتری رو به فضای بیرون طراحی شده اندكه ضمن كاستن از وزن بنا فضا های خالی ، سایه روشن های متناسبو چشم انداز های بی نظیری را از فراز بالكنهای مرتفع آرامگاه بههشت جانب دشت وسیع می گسترانند.طاقنما های ظریفی كهدر طبقات زیرزمین دهلیز ها در بدنه ی مستحكم آجری تعبیه شده اندبا آرامش و عظمتی خاص نمای پر هیبت آرامگاه را تكمیل می كنند.
گنبد نیلگون بسیار عظیم سلطانیه به اتقاد آرتور پوپ به رغم حجمبزرگش سبك و با روح به نظر می رسد و مانند طاق آسمان مستحكم است .بارها و فشار ها به درستی در نقاط نسبتاً معدودی تمركز یافته اند وهیچ مانعی برای آنكه حركت هماهنگ و روبه عروج بنا را كند یا مخدوش كند وجود ندارد از این رو بنا از لخاظ ساختار یك شاهكار است.
بنای تاریخی گنبد سلطانیه
اینجا عظمت و آرامش هم تحقیر و هم تكریم می شوند . در ین فضا انسان هم كوچك و هم بزرگ می شود.. اگر چه فضا های محصور بزرگتری وجود دارد همچون معبد پانتئون در رم ولی شاید هیچكدام ، وحدت ، قدرت و زیبایی آرام و شاهانه را این چنین نمایان نكرده باشند .
این بنا تحقق رویای شاعرانه بود:
” كاخی عظیم تر از كوه درخشان چون ستارگاه به پهنای عالم وسربرافراشته بر آسمان “
مشخصات فنی بنا
بستر این بنا از طبقات فشرده ی شن و ماسه به عمق تقریبی 8 متر تشكیل شده و از مقاومت بسیار خوبی برخوردار است . بنای آرامگاه بر هشت جرز عظیم به صورت هشت ضلعی قرار گرفته عرض این جرز ها 6.87 متر و طول آن ها از بیرون 17 متر و از داخل 860 متر است كف گنبد سلطانیه با زیر سازی آجر فرش و شفته ی آهك و روكش سنگ مرمر سفید یا سنگ رخام فرش شده بود .
شاخص ترین بخش آرامگاه طبقه ی فوقانی و جدا از دهلیز های داخلی آرامگاه در طبقات پایین بالكن هایی هشت گانه ای هستند كه از ایوان ها رو به بیرون شكل گرفته اند و دارای تزئینات زیبایی از كاشی كاری ، مقرنس كاری ، تسمه كشی ، گچ كاری ، و تلفیقهایی از آجر و كاشی و سرانجام كتیبه های متهدد هستند .
این ایوان ها هر یك به طور متقارن به سه واحد طاق و تویزه تبدیل شده اند و طاق های 24 دهلیز خارجی و آرایش سقف آن ها در زمره ی زیباترین و جذاب ترین تزئینات هنر گچبری ایران قلمداد می شود. از ویژگی های مورد توجه این بنا نحوه ایجاد ارتباطات عمودی در طبقات است كه با منطقی ترین روش با راه پله هایمتعدد تامین شه است .
بدین ترتیب كه در سطح همكف بنا چهار واحد پله تعبیه شده است. بدین ترتیب كه در سطح همكف بنا چهار واحد راه پله تعبیه شده است .
راه پله های جرز های شمال شرقی و شمال غربی كه در جوار ورودی های اصلی قرار دارند طبقه ی همكف را به ترتیب به بقیه طبقات متصل می كنند. درمنتهی علیه هر ره پله در طبقه ی دوم تراس نسبتاً بزرگی تعبیهشده است كه پوشش گنبدب شكل دارد در طبقات بالاتر راه پلههای اختصاصی قرار دارد و در مجموع هشت واحد راه پله در این بنا ارتباطات بین طبقات را تسهیل می كنند. بنای گنبد سلطانیه از نظر تزئینات نیز از شاخص ترین نمونه های معماریاسلامی ایران به شمار می رود.
انواع تزئینات این گنبد عبارتند از :
تزئینات آجری
تزئینات گچ بری
كتیبه ها
كاشی كاری
تزئینات رنگ و نقاشی
تزئینات سنگی
تزئینات چوبی
آجر كاری در این بنا به سه صورت اجرا شده است : آجر های قالبی، آجر های كنده كاری شده و تلفیق آجر و كاشی . آجر قالبی در 4 ایوان جنوبی ، شرقی ، شمال شرقی و شمال غربی با نقوش هندس ی، گیاهی و گاه با كتیبه به كار رفته است.
آجر های كنده كاری شده فقط در دو ایوان ، در دو جبهه ی شرقی و جنوبی ، استفاده شده است و روش تزئین آن ها آلت و لغت است. آلت این تزئینات را آجر های كنده كاری شده تشكیل داده اند .
گچ نیز از دیگر عناصر تزئینی در گنبد سلطانیه است كه به وفور در نما های داخلی و خارجی بنا به كار رفته است.هنر كاشی كاری نیز در این بنا جایگاه ویژه ای دارد در تزئینات گنبد سلطانیه كتیبه نویسینیز همانند سایر هنر های ظریفه كه از شاخصه های زیبایی شناسی در معماری ایرانی اسلامی است، از موقعیت ممتازی برخوردار است.
كتیبه های دوره نخست تزئینات عموماً به خط كوفی زیبا و به شیو های مختلف و كتیبه های دوره دوم به خط جلی ثلث و انواع خطوط نوشته شده است.كتیبه های ایوان های غربی ، شمالی ، جنوب شرقی و جنوب غربی از زیبا ترین خطوط این بنای تاریخی است كه در فضا سازی ئ ایجاد عظمت در بنا نقشی به سزا دارند.
طولانی ترین كتیبه ی این آرامگاه نوشته ای در ارتفاع 3.90 متری از كف صحن است كه با عرض 75 سانتی متر دور تا دور بنا چرخیده است.كتیبه ی بزرگ قرآنی دیگری نیز در پاكار گنبد به رنگ سفید در زمینه ی آبی
روشن به خط ثلث نوشته شده است.
در طبقه همكف بنای گنبد سلطانیه تربت خانه قرار گرفته است كه به صورت سالنی مستطیل شكل و به طول 17.60 متر و عرض 7.80 متر است.
در ایوان ضلع جنوبی تربت خانه ورودی سردابه ای قرار دارد كه به طبقه زیر زمین بنا مرتبط است.طرح معماری سردابه كه محل دفن پادشاهان ایلخانی بود بسیار پیچیده و دارای فضا های متعدد و تو در تو است و با توجه به فقدان سابقه ی آن در معماری آرامگاهی ایران به نظر می رسد از عقاید و آیین های بودایی مغولی نشئت گرفته باشد و همین امر به راز آمیز بودن بنا می افزاید .
جدا از تربت خانه در محدوده ی وسیع فراگرد آرامگاه كه به « ابواب البر » موسوم بود سامانه ها و فضا های مهم حكومتی و خدماتی مانند « بیت الحكمه » و « بیت قانون » و « دارالشفا » جای داشتند .
هم اینك با ثبت اثر در فهرست میراث جهانی می توان این امید را داشت كه با تخصیص اعتبار و بذل توجهی كه شایسته ی سلطانیه باشد و با آزاد سازی پهنه های پیرامونی تمامی عرصه ی این سایت تاریخی به درستی گشوده و شناسایی شود.
گنبد سلطانیه به عنوان بزرگترین گنبد آجری جهان گونه ای كامل اً خاص و ابتكاری از سازه گنبد ها را با طرح جناغی ارائه می كند كه از نوع دو پوشه ی پیوسته است.
پروفسور پیرو سن پائولزی معتقد است كه سیستم دو جداره ی گنبد با دو قشر مواز ی . مجزا كه صرفاً با پشت بند های آجری بین خود به هم مربوط اند و فرم واحدی را می سازند از خصوصیات منحصر به فرد گنبد سلطانیه به شمار می رود و پیش از آن بی سابقه بوده است و از این رو عقیده دارد كه طرح گنبد عظیم كاتدرال « سانتاماریا دل فیوره» ( كلیسای عظم مریم مقدس) در فلورانس ایتالیا كه صد سال پس از گنبد سلطانیه توسط برونلسكی و گیبرتیساخته شده به تقلید از گنبد سلطانیه طرحی و اجرا شده است.
حاص سخن آن كه معماران زبر دست ایرا بداعتی خارق العاده را در قرن 5 هجری با بنای گنبد مسجد جامع اصفهان آغاز كردن د و بعد از دو و نیم قرن تمامی حاصل تجربیات خود را در گنبد سلطانیه خلاصه كرده و بنایی ساختند كه در تارخ معماری جهان نوعی خاص از ساختمان گنبد ها را عرضه می كند.
بعد از احداث گنبد سلطانیه هرگز بنایی به این اهمیت و عظمت تكرار نشد و روند 250 ساله ای كه از اوج اقتدار سلجوقیان آغاز شده بود در اوج شكوفایی حكومت ایلخانان به حد كمال خود رسید و در دوران صفویه با گنبد های مساجد شیخ لطف الله و مسجد شاه اوج هنر و معماری ایران را نشان داد.
مطالب مرتبط:
