به طور کلی زغال اخته از دسته درختان بومی ایران محسوب می شود که منطقه رویشی آن تنها در جنگل های ارسباران است. زغال اخته به صورت درخت یا درختچه در کنار جریان آب و یا در بیشه ها رشد می کند و به دلیل میوه های خوشمزه و ملسی که دارد کاشت و پرورش آن مورد توجه بسیاری از پرورش دهندگان قرار گرفته است.
آشنایی با نحوه کاشت زغال اخته
بهتر است بدانید که معمولا زغال اخته در مناطق وسیعی از اروپا و آسیا مانند ایران، ارمنستان، قفقاز و آسیای صغیر رشد می کند و امروزه بررسی های علمی نشان داده که منشاء آن نواحی مختلفی از اروپای مرکزی و جنوبی و همچنین آسیای جنوب شرقی بوده است. البته که امروزه زغال را می توان در سایر نقاط جهان نیز مشاهده نمود که در واقع جزئی از طبیعت آن محیط محسوب می شود. جالب است بدانید که درخت زغال اخته معمولا به دلیل شرایط اقلیمی مناسب در برخی از مناطق کشور به صورت طبیعی رشد می کند و در آن هیچ محصول شیمیایی نخواهد بود و به همین منظور برای صادرات و سودآوری مورد توجه قرار می گیرد. شاید بیشتر مناطق کشورمان دارای استعداد کاشت زغال لخته و تولید محصول باشد اما کمتر کسی از مناطق جدید و مساعد برای کشت این محصول مطلع خواهد بود. آنچه که مطالعات انجام شده نشان می دهد این است که در برخی از نواحی کشورمان مانند ارسباران در استان های آذربایجان شرقی، گیلان، قزوین و حتی کوه های اطراف سردشت در استان آذربایجان غربی شرایط لازم برای تولید این محصول باارزش وجود خواهد داشت. توجه داشته باشید که میوه زغال اخته معمولا در اواخر تابستان رشد می کند و میوه های نارس آن بسیار ترش خواهند بود. زغال اخته معمولا به صورت تازه خوری مورد مصرف قرار می گیرد اما به صورت خشک، مربا، آبمیوه، ترشی، تکتار و ژله سرکه نیز قابل استفاده است.
روش های کاشت:
توجه داشته باشید که درخت زغال اخته معمولا از سه طریق خوابانیدن، قلمه زنی و پیوند زدن مورد کاشت و تکثیر قرار می گیرد که در ادامه سعی داریم به بیان مراحل هر کدام به صورت مجزا بپردازیم:
تکثیر با روش خوابانیدن:
زغال اخته با روش خوابانیدن انتهایی و خوابانیدن ساده تکثیر می شود که در این روش بایستی نزدیک شاخه ای که قرار است خوانیده شود سوراخی به ژرفای ۸ الی ۱۵ سانتی متر درون خاک بستر ایحاد نمایید و سپس نوک شاخه را درون آن قرار دهید و با خاک به خوبی بپوشانید. پس از پایان کار آبیاری عمیق را انجام دهید و متتظر باشید تا گیاه جدید سر از خاک بیرون بیاورد. وقتی که گیاه جدید ریشه کافی تولید کرد می توانید آن را از گیاه مادری جدا نمایید. اما برای روش خوابانیدن ساده بایستی سوراخی مانند آنچه که برای خوابانیدن انتهایی گفته شود در خاک ایجاد نمایید و شاخه های درخت مادری را خم کنید به گونه ای که یک قسمت از آن با خاک کاملا پوشیده شود و حدود ۱۵ الی ۲۰ قسمت انتهایی شاخه از بیرون باشد. سپس شاخه خوابانیده را به وسیله سنگریزه یا گیره های چوبی در زمین نگه دارید و با استفاده از یک قیم قسمت انتهایی آن را به حالت عمودی دربیاورید. توجه داشته باشید که در این روش نیز باید مانند روش قبل از هر شاخه گیاه مادری تنها یک گیاه جدید به دست بیاید.
تکثیر از طریق قلمه زنی:
بهتر است بدانید که روش دیگر کاشت و تکثیر زغال اخته استفاده از قلمه های نرم است که قطعا بهترین ریشه زایی را در هنگام برداشت محصول در اوایل تیرماه نشان داده است. دقت داشته باشید که زمان تهیه قلمه خشبی پاشنه دار در پاییز و قلمه نیمه خشبی در تابستان خواهد بود. برای قلمه زنی باید قله های چوب نرم زغال اخته را پس از تهیه درون خاکی با حجم مساوی از پرلیت و پیت ماس قرار دهید و به این نکته توجه داشته باشید که بهترین نتیجه از قلمه ها معمولا با طول ۱۶ سانتی متر که تحت شرایط مه ازدیادی قرار گرفته اند حاصل می شود.
تکثیر از طریق پیوند زدن:
همچنین پیوند زدن نیز یکی دیگر از روش های کاشت این گیاه محسوب می شود که معمولا در زغال اخته پیوند اسکنه ای بر روی درختچه در ارتفاع ۳۰ الی ۷۰ سانتی متر از سطح خاک زده می شود و همچنین پیوند جوانه شکمی و پیوند سبز نیز به صورت مناسبی نتیجه داده اند. بهتر است بدانید که اصلی ترین روش ازدیاد رویشی پیوند جوانه شکمی است که موفقیت آن حدود ۹۰ تا ۹۸ درصد و ازدیاد توسط ۸۵ تا ۹۰ درصد و در نهایت ازدیاد توسط پیوند شاخه دارای ۷۵ تا ۸۰ درصد گیرایی خواهد داشت. در احداث باغ معمولا فاصله مناسب کاشته درختچه حدود ۵ در ۵ در نظر گرفته می شود اما در حال حاضر درختچه های زغال اخته عمدتا به همراه سایر درختان مخصوصا در ایجاد پر چین با فواصل ۳ در ۳ و یا ۳ در ۴ کاشته می شود که در منطقه ارسباران گاها در فواصل ۲ در ۲ نیز درختچه های زغال اخته مشاهده می شوند. دقت داشته باشید که با توجه به قرار گرفتن باغات در شیب ها و کم بودن فاصله در هنگام کاشت کوددهی حدود ۱۰ در ۲۰ تن به زمین کاملا متداول خواهد بود. پس از تسطیح کردن زمین چاله هایی به عمق ۶۰ تا ۸۰ سانتی متر و با فاصله های لازم ایجاد کنید و پیش از آن استفاده از کود دامی را فراموش نکنید.
شرایط مورد نیاز برای پرورش زغال اخته:
بهتر است بدانید که تمامی گیاهان برای اینکه بتوانند روند رشد خود را به خوبی طی کنند نیاز به شرایطی دارند که شما بایستی آن را فراهم نمایید و به همین منظور در ادامه به بیان برخی از شرایط لازم برای کاشت و پرورش زغال اخته خواهیم پرداخت:
آبیاری:
دقت داشته باشید که درختان جوان زغال اخته معمولا برای رشد نیاز به آبیاری منطم خواهند داشت و به همین خاطر زمانی که سطح خاک نبستا خشک شد باید اقدام به آبیاری نمایید. اگر بافت خاک بستر از نوع متوسط یعنی نه خیلی سبک و شنی و نه خیلی سنگین باشد قطعا در اوایل رشد هفته ای یک مرتبه آبیاری کافی خواهد بود. اگرچه نیازی به آبیاری درختان بالغ نیست اما دقت داشته باشید که اصولا مقاومت زغال اخته نسبت به خشکی خاک متوسط و میانه است و به عبارتی تحمل کم آبی برای مدت طولانی را نخواهد داشت. معمولا توصیه می شود که این گیاه را در مناطقی کشت کنید که ریزش باران و مرطوب شدن خاک به ویژه در طی تابستان و همچنین گرمای تابستان در حد قابل قبولی باشد تا گیاهان بالغ و استقرار یافته دچار کم آبی نشوند.
نور و دما:
گیاه زغال اخته معمولا می تواند سرمای فصل زمستان را تا دمای منفی ۲۵ درجه سانتی گراد به خوبی تحمل کند اما در مقابل مقاومت آن نسبت به گرما بسیار پایین است و این درخت در مقابل وزش های بادهای خشک و گرم مقاومتی ندارد و برگ هایش به سرعت شروع به ریزش خواهند کرد که این امر به تدریج باعث می شود تا درخت ظاهر بیماری گونه ای به خود بگیرد. همچنین به این نکته هم دقت داشته باشید که قرار گرفتن گیاه به مدت طولانی در محیط سایه به تدریج از توان گلدهی آن می کاهد. در واقع زغال اخته برای رویش ایده آل نیاز به ۶ الی ۸ ساعت نور کامل خورشید دارد که در مکان های نیمه سایه و نیمه آفتاب نیز این میزان به ۴ الی ۵ ساعت خواهد رسید.
خاک و کوددهی:
توجه داشته باشید که زغال اخته در برابر خاک بستر چندان سختگیر نیست و در خاک هایی با بافت متوسط که البته زهکشی خوبی هم داشته باشند می تواند به خوبی رشد کند. البته که وجود مواد ارگانیک مانند خاک برگ یا کود بسیار پوسیده گاوی به رشد و میوه دهی این گیاه کمک زیاد خواهد کرد. به طور کلی زمان کاشت این گیاه در مکان حدید در فصل تابستان است و اگر در سایر زمان های سال به ویژه در طی پاییز اقدام به کاشت این گیاه می کنید قطعا گیاهتان از رشد خوبی برخوردار نخواده بود. در مورد کوددهی بستر زغال اخته ها نیز می توان گفت که دادن کود به این گیاه اهمیت چندانی ندارد اما می توانید با آغاز شدن فصل بهار و رویش گیاه از خاک برگ یا کود پوسیده گاوی برای بستر استفاده نمایید. همچنین اگر کسی اصرار بر دادن کود به گیاه را دارد می تواند از فرمول هایی مانند ۱۰.۱۰.۱۰ استفاده کند.
آفات و بیماری های زغال اخته:
با وجود اینکه بیماری یا آفت خاصی این گیاه را تهدید نمی کند اما نوعی پشه وجود دارد که بر روی سرشاخه ها زغال اخته گال ایجاد می کند و برگ های موجود بر روی ساقه های آلوده ممکن است بدشکل شوند و گل تولید نکنند. برای رفع این آفت خاک گلدان می توانید شاخه های آلوده را حذف نمایید. همچنین معندچی برگ از دیگر آفاتی است که خطوطی قهوه ای بر روی برگ ها ایجاد می کند و حتی ممکن است تمامی پهنک های برگ به ناحیه رگبرگ ها را از بین ببرد. این حشرات در واقع آسیب جدی به گیاهان وارد می کنند و کنه های گیاهی نیز قادر خواهند بود گاهی در تعداد زیاد این درختان را مورد حمله قرار دهند که برای مبارزه با آن ها می توانید از روغن های باغبانی در طول فصل زمستان استفاده نمایید. توجه داشته باشید که از بیماری های رایج در این گیاه می توان به سفیدک های پودری و بیماری لکه برگی اشاره کرد که معمولا توسط قارچ های مختلف ایجاد می شوند. برای رفع این بیماری ها بایستی اقدام به جمع آوری برگ های آلوده و ریخته شده در پای گیاه، قطع کردن ساقه ها و برگ هایی که به شدت علائم نشان می دهند، نمایید.
