شایعات، ترکش‌های انفجار در پارک ملت

همشهری: تعدادی شاخ و برگ ریخته پای درختان کاج بدون هیچ اثری از سوختگی یا حتی تخریب. این تازه‌ترین تصویر از انفجاری است که بامداد دیروز وحشت به دل ساکنان اطراف پارک ملت تهران انداخت و صدای آن تا کیلومترها آنطرف‌تر شنیده شد. انفجاری که نه خسارتی به بار آورد و نه صدمه‌ای به کسی وارد کرد اما برای چند ساعت جو رسانه‌ای کشور را متشنج کرد.

حدود ساعت 50دقیقه بامداد دیروز بود که صدای انفجاری مهیب، ساکنان محله‌های اطراف پارک ملت تهران را به وحشت انداخت. صدا از داخل پارک و جایی که درختان کاج و صنوبر و چنار سر به سمت آسمان کشیده‌اند به گوش رسید و به‌دنبال این اتفاق تیم‌های آتش‌نشانی، پلیس و مأموران امنیتی و تیم ویژه چک و خنثی‌سازی راهی محل حادثه شدند. طولی نکشید که سیل اخبار ضد‌و نقیض درباره انفجار در پارک ملت، سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی را در نیز برگرفت. درحالی‌که برخی از وقوع انفجار و آتش‌سوزی در شمال تهران خبر داده بودند و با انتشار فیلم‌ها و عکس‌های جعلی تلاش می‌کردند ابعادی گسترده و هولناک به حادثه بدهند اما نخستین‌ گزارش‌ها از محل حادثه نشان داد که این اتفاق نه با آتش‌سوزی همراه بوده و نه تلفات انسانی و حتی خسارت مادی داشته است.

به‌گفته سردار حمید هداوند، جانشین فرمانده انتظامی تهران، این حادثه موضوع خاصی نبوده و فقط در یک لحظه صدای انفجاری شنیده شد. وی با بیان اینکه بر اثر این حادثه هیچ ساختمانی تخریب و یا دچار حریق نشده است، گفت: علت وقوع این حادثه در دست بررسی است و به محض دریافت چرایی این انفجار، جزئیات حادثه به اطلاع عموم خواهد رسید.

وی همچنین در واکنش به جوسازی‌های رسانه‌های معاند در رابطه با این موضوع تصریح کرد: کار رسانه‌های ضد‌انقلاب همین جوسازی‌‌هاست و پس از وقوع این حادثه در محل مورد نظر فقط تعدادی برگ و شاخه درخت بر زمین ریخته بود.

اطلاعاتی که سردار هداوند از حادثه می‌دهد، همان تصویری است که صبح روز بعد و با حضور در محل حادثه متوجه آن می‌شویم. انفجار در بخشی از پارک که بیشتر درختان کاج مشاهده می‌شوند رخ داده است. هر چند پس از حادثه رفتگران اقدام به جاروکردن شاخ و برگ ریخته شده در پارک کرده‌اند اما هنوز برخی از آنها پای درختان کاج دیده می‌شوند.

شدت انفجار تنها به حدی بوده که باعث شکسته شدن شاخه‌های کوچک و جداشدن برگ درختان شده است. اینجا نه اثری از سوختگی است و نه نشانه‌ای از تخریب. ظاهرا انفجاری که رخ داده چیزی شبیه انفجار یک بمب صوتی بوده و با توجه به زمان وقوع حادثه، هیچ‌کس شاهد ماجرا نبوده و حتی احتمال می‌رود که شاید عده‌ای برای شوخی و سرگرمی دست به این اقدام زده و سپس پارک را ترک کرده‌اند.

زخم شایعات بر آرامش جامعه

این حادثه، هر چند بنا به‌گفته پلیس، حادثه خاصی نبوده اما چند ساعت جوی از ترس و دلهره را در فضای مجازی حاکم کرد.

آنی میرزاخانیان، استاد علوم ارتباطات و مدرس دانشگاه می‌گوید: وقتی حادثه مهمی اتفاق می‌افتد و اطلاع‌رسانی درست و به هنگام درباره آن انجام نمی‌شود بازار شایعات داغ می‌شود. در جریان حوادث مهمی که اتفاق می‌افتد یا مسئولان روزه سکوت می‌گیرند و حاضر به همکاری مؤثر با رسانه‌ها نمی‌شوند یا برعکس، با یکدیگر در اطلاع‌رسانی مسابقه می‌گذارند و تلاش می‌کنند در مصاحبه کردن و آمار دادن از هم پیشی بگیرند.

در هر دو مورد بخاطر فقدان اطلاعات یا آمار ضد‌و نقیض این شایعه سازان هستند که ابتکار عمل را در دست می‌گیرند. درست مثل صدای مهیبی که بامداد شنبه در پارک ملت شنیده شد اما سرعت انتشار شایعه آنچنان زیاد بود که از خبرهای واقعی سبقت گرفت.

میرزاخانیان معتقد است ابهام و اهمیت، دو‌کلیدواژه مؤثر به‌وجود آمدن شایعه هستند. او درباره اینکه اساسا شایعه در چه فضایی شکل می‌گیرد می‌گوید:« شایعه فرمول جالبی دارد. هرچقدر «اهمیت» و «ابهام» بیشتر شود و در کنار هم قرار گیرد احتمال به‌وجود آمدن شایعه هم بیشتر می‌شود. در علم ارتباطات شایعه یک گفتمان غیررسمی و نامعتبر است که برای مخاطب لذتبخش است. شایعه قدیمی‌ترین رسانه گروهی است و دانشی است که در اختیار خود ناقل است و برای مخاطب جذابیت‌های خاص خودش را دارد.

او در ادامه شایعه را به آب دریا تشبیه می‌کند و ادامه می‌دهد:«درست است که شایعه به‌عنوان یک خبر اثبات شده نیست اما به هرحال پیوند خیلی عمیقی با کسی که آن را روایت می‌کند دارد. از قدیم هم بحث یک کلاغ، چهل کلاغ را داشته‌ایم. شایعه مثل آب دریاست و هرچقدر مخاطب آن را می‌نوشد عطش بیشتری پیدا می‌کند. همین عطش باعث می‌شود که بحران به‌وجود بیاید. نخستین بحرانی که به‌وجود می‌آید بحث امنیت در جامعه است.

شایعه می‌تواند ترس و نگرانی را در جامعه ایجاد کند و مردم هم به‌علت عدم‌دسترسی به اطلاعات دقیق به نقل دهان به دهان اخبار پناه می‌برند. در جامعه ما هم فرهنگ به‌دلیل اینکه فرهنگ شفاهی غالب است شایعه نمود بیشتری پیدا می‌کند.»

اما در حوادثی مثل آنچه بامداد شنبه در پارک ملت اتفاق افتاد چطور باید اطلاع‌رسانی شود که همزمان با اطلاع‌رسانی و شفاف‌سازی‌، باعث رعب و وحشت مردم نشود و از سوی دیگر ملاحظات امنیتی نیز رعایت شود؟
این استاد علوم ارتباطات پیشگیری را کلیدی‌ترین راهکار برای جلوگیری از انتشار شایعه می‌داند و می‌گوید:

«‌موضوعی مثل حادثه پارک ملت هم اهمیت و هم ابهامات خیلی زیادی دارد. بنابر این امکان دارد که اخبار ضد‌و نقیض درباره آن منتشر شود و اطلاع‌رسانی ناقص صورت بگیرد. هرچقدر اطلاع‌رسانی ناقص‌تر باشد می‌تواند شایعه را بزرگ و بزرگ‌تر کند.

یک‌سری افراد فرصت‌طلب هم همیشه هستند که بیشتر به این مسائل دامن می‌زنند و می‌توانند بحرن شایعه را به‌وجود آورند. از راه‌های مقابله با شایعه این است که از ابتدا پیشگیری کنیم چرا که با وجود شبکه‌های اجتماعی شایعه می‌تواند شدت و سرعت بیشتری داشته باشد. در گروه‌های مختلف منتشر شود و تأثیرات خاصی بر افکار عمومی به جا بگذارد. مثلا یکی از راهکارها می‌تواند ورود پلیس یا مقامات امنیتی باشد تا مردم به احساس آرامش برسند. وقتی یک مقام امنیتی صحبت کند از ایجاد شایعه کم می‌کند.»

بعد از وقوع حوادث معمولا سازمان‌های مسئول تلاش می‌کنند در اطلاع‌رسانی از یکدیگر سبقت بگیرند و منبع اطلاع‌رسانی واحدی وجود ندارد. همین موضوع باعث اطلاع‌رسانی ضد‌و نقیض و غیردقیق می‌شود و بعضا خود به شایعات دامن می‌زند. در این شرایط بهترین راهکار چیست؟

میرزاخانیان می‌گوید:« در سایر کشورها معمولا در حوادثی اینچنینی فقط یک سخنگو با رسانه‌ها صحبت می‌کند و هر فردی اجازه اظهارنظر ندارد. اطلاع‌رسانی واحد می‌تواند از دامن زدن به شایعه جلوگیری کند. البته صحبت این مقام باید شفاف باشد و مردم حرف او را قبول کنند.»

معمولا بعد از وقوع حوادث جامعه دچار ناامنی روانی و ترس می‌شود. مسئولان مرتبط با حادثه از یک سو و رسانه‌ها نقش مهمی را در این‌باره بازی می‌کنند. اما آنها چطور می‌توانند امنیت و آرامش را به افکار عمومی برگرداند؟ این مدرس علوم ارتباطات چند راهکار را در این زمینه پیشنهاد می‌دهد:« هرچند در این سال‌ها بحث سواد رسانه‌ای رشد و توسعه زیادی داشته اما باز هم افراد زیادی هستند که تحت‌تأثیر شایعات قرار می‌گیرند. در این شرایط باید از «اعتبار منبع» استفاده کرد. اما اعتبار منبع ما چه کسانی می‌توانند باشند؟

افرادی که مورد قبول جامعه هستند و می‌توانند نقش آفرین باشند. هرچند قدم اول پیشگیری است اما اگر شایعه منتشر شد، از مهم‌ترین راه‌های مقابله با آن این است که شایعه سازان را شناسایی کنیم، منبعی که شایعه را پخش کرده بی‌اعتبار کنیم و با شفاف‌سازی‌ و ارائه اطلاعات صحیح شایعه را از بین ببریم. در واقع سعی کنیم عوامل ناشناخته‌ای را که به شایعه اکسیژن می‌رساند و آتش آن را شعله‌ور می‌کند شناسایی کرده و در مقابل آن از افرادی که اعتبار دارند استفاده کنیم و افکار عمومی را به سمت آرامش و امنیت خاطر سوق دهیم.»

او یادآوری می‌کند: «شایعه یکی از مهم‌ترین ابزارهای جنگ روانی است. به‌خصوص در جامعه‌ای که به دلایل مختلف دچار احساس ناامنی شده است. با بررسی مبانی روانشناختی شایعه پی می‌بریم که شایعه می‌تواند جامعه را وارد مرحله ناامیدی و ناامنی کند. بنابر این بهترین کار پیشگیری است و وقتی اتفاق افتاد و فراگیر شد چون فرمول آن ابهام و اهمیت است باید سعی کنیم ما هم روی همین فرمول کار کنیم. یعنی اینکه سعی کنیم ابهامات را برطرف کنیم و اهمیت قضیه را سعی کنیم به تعادل برسانیم.»