یکی از بناهایی که با زبان بی زبانی دم از قدمت و گذر زمانی ارزشمند می زند، زندان اسکندر یزد بوده که در طول تاریخ بارها مورد استفاده در زمینه های مختلفی قرار گرفته و هیچکس از تاریخچه زندان اسکندر یزد یا مدرسه ضیائیه اطلاعی ندارد. با ما در این مقاله خواندنی همراه باشید تا بدانید مدرسه ضیائیه کجاست و از معماریش آگاهی یابید.
معرفی
زندان اسکندر یزد که در 23 اسفند سال 1346 هجری شمسی به عنوان یک اثر ملی از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به ثبت رسید، در محله فهادان قرار گرفته است. فارغ از اینکه در گذشته از این بنای تاریخی که در هر گوشه ای از آن به راحتی میتوان با هنر و نبوغ ایرانی روبرو شد چه استفاده هایی می کردند، براساس مقاله مدرسه ضیائیه کجاست باید بدانید که با توجه به موقعیت مکانی این بنای تاریخی، شما می توانید پس از بازدید از آن به سراغ دیگر جاذبه های تاریخی و دیدنی که در حوالی این شاهکار معماری باستانی ایران قرار گرفته اند نیز بروید و یک گردش تاریخی تمام عیار را برای خود و همراهانتان به ارمغان بیاورید.
حتما براساس مقاله مدرسه ضیائیه کجاست این سوال نیز در ذهن شما بارها مطرح و تکرار شده که بالاخره ما باید به این بنا عنوان زندان اسکندر یزد را بدهیم یا مدرسه ضیائیه؟! در حقیقت، نقطه تاریک در صدق کاربری این بنا در قدیم همین پرسش است که آیا در ابتدا از این مکان به عنوان یک زندان استفاده می شد یا یک مکان فرهنگی برای تدریس و آموزش شاگردان این مرز و بوم؟ با کمی گشت و گذار متوجه این موضوع خواهید شد که در آن هیچ المانی از زندان های قدیمی بچشم نمی خورد، ولی با این اوصاف نمیتوان به سادگی از حرف و داستانهای اهالی قدیمی شهر نیز غافل شد که اعتقاد جدی بر کاربری زندان اسکندر یزد به عنوان یک زندان در عصر کهن پارسی دارند!
با توجه به اینکه بخشی از تاریخچه زندان اسکندر یزد مبهم و شاید هم مفقود شد، اما برخی از کارشناسان تاریخی بر این باور هستند که این بنا در ابتدا به عنوان مدرسه مورد استفاده قرار می گرفت و از قدمتی نزدیک به 8 قرن نیز برخوردار بوده است. آنان اظهار کرده اند که سازنده مدرسه ضیائیه کسی یعنی ضیاءالدین حسین رضی بود که در سال 631 هجری قمری ساخت این مدرسه را آغاز کرد و با گذر زمان، فرزندان وی با نامهای شرف الدین علی و مجدالدین حسن در سال 705 هجری قمری کار نیمه تمام پدر را تمام و مدرسه او را تکمیل نمودند. به استناد این اکتشاف تاریخی مورخان، ما نیز باید بپذیریم که این بنا در ابتدا یک مدرسه یا یک ساختمان فرهنگی بوده که از قدمتی بالغ بر 700 سال برخوردار است و در آن عارفان، علما و بزرگان شهر به بررسی موضوعات مختلف می پرداخته اند.
روایتهای مختلفی در خصوص برپایی زندان اسکندر مقدونی به گوش می رسند که از مهمترین آنها میتوان به تبعید و منتقل شدن دشمنان اسکندر به شهر یزد و سپس اسکان آنان در این بنا اشاره داشت. البته جز اقامت تبعیدیان اسکندر شاه مقدونی به این عمارت چشم نواز، میتوان دلایل دیگری نظیر دور بودن شهر یزد در آن برهه از زمان از سایر کلانشهرهای ایران و آبادی های بزرگ این ممکلت و همچنین موقعیت جغرافیایی و آب و هوای گرم و خشکی که در اغلب سال بر یزد حاکم بود نیز اشاراتی داشته باشیم.
عده دیگری هستند که اعتقاد دارند شاه مقدونی در هنگام حمله به ایران زمین این بنا را تاسیس نموده و بعدها از این مکان به عنوان یک مدرسه استفاده شد. البته، براساس مقاله مدرسه ضیائیه کجاست ناگفته نماند که داستانهای منطقی زیادی نیز در خصوص نسل به نسل منتقل شده اند؛ مثلا یکی از این روایات، ساختن این بنا بعد از ورود اسکندر به ایران است که دستور ساخت آن را در مکانی به اسم کثه می دهد تا دولتمردان و افرادی که قصد تسلیم شدن در برابر او را ندارند، به این مکان منتقل گردند. شاید به همین خاطر هم باشد که در دوره اسلامی شهر یزد را بیشتر با اسم کنایه ای زندان اسکندر خطاب می کرده اند.
شواهد و قرائن نشان از چه هستند؟
براساس تاریخچه زندان اسکندر یزد باید بدانید که با ویران شدن مدرسه ضیائیه، یک گودال تاریک و نمور در بخشی از آن ایجاد شد و در آن موقع تقریبا تمامی اهالی بومی یزد بر کارایی و استفاده آن به عنوان یک زندان در گذشته ایران شهادت دادند. براساس مقاله مدرسه ضیائیه کجاست باید بدانید که با گذشت زمان و آغاز مراحل کارشناسی و مرمت سازه، کارشناسان توانستند علت اصلی حفر این گودال را دریابند و آن، وجود شبکه آبرسانی بود که در زیر زمین آن را حفاری کرده بودند و این خود گواه از هوش و نبوغ ایرانیان باستان برای رسیدن به آب در یک سرزمین خشک و کویری همچون یزد بوده و به شایعات مبتنی بر زندان بودن این بنا به خودی خود مهر باطل می کوبد!
با وجود چنین شواهدی، هنوز عده زیادی خصوصا از اهالی بومی و قدیمی شهر یزد هستند که اعتقاد جدی بر زندان بودن این ساختمان قدیمی داشته و عده ای نیز معتقدند که یا اصلا زندانی به اسم زندان اسکندر یا زندان ضحاک وجود نداشت یا اگر هم وجود داشت، مربوط به سازه ای جدا با هر میزان وسعتی در گذشته بود. لازم به ذکر است در کتاب یادگارهای یزد به قلم ایرج افشار و سایر کتاب های تالیف شده در خصوص شهر یزد نیز از این بنا به عنوان مدرسه، آرامگاه و مسجد یاد شد و اسمی از زندان را به این بنای تاریخی نسبت ندادند. همچنین، این را هم باید اضافه کرد که اگر مکانی تحت عنوان زندان اسکندر یزد وجود دارد، احتمالا بقایایی از خاندان رضی در آن قرار گرفته و گنبد بنای یزد نیز مکانی برای مقبره مردگان این خاندان بحساب می آید.
خصوصیات معماری
این بنا چه با نام زندان اسکندر شناخته شود و چه با نام مدرسه ضیائیه، دارای معماری یکسان و کاملا چشم نوازی است! سبک معماری بکار بسته شده در ساخت این بنای تاریخی، سبک معماری آذری بوده که همانطور که از اسمش کاملا هویداست، سبکی هست متعلق به آذربایجان که پس از ظهور اسلام در ایران و به سلطنت رسیدن خاندان ایلخانی بر این مرز و بوم بسیار رواج پیدا کرد. براساس تاریخچه زندان اسکندر یزد ناگفته نماند که در محافل بسیاری از این سبک به عنوان سبک مغول یا سبک ترکیبی از ایرانی و مغولی نیز یاد می شود.
ساختمان این بنا تنها با خشت ساخته شده و برای تزئین آن از هیچ کاشی کاری استفاده نشد و تنها در هنگام مرمت بنا توسط استاد آخوند خرمی، بخش گنبدی این مکان با آجر بازسازی شد و جز این قسمت، سایر بخش های معماری مدرسه ضیائیه کاملا با خشت ایجاد شده اند! ساخت معماری مدرسه ضیائیه را میتوان به دو مرحله محدود نمود؛ براساس تاریخچه زندان اسکندر یزد باید بدانید که در مرحله اول، گنبد این بنا همزمان با حمله مغولان به ایران ساخته شد که البته در ابتدا هدف از ساخت این گنبد، قرارگیری آن بر روی آرامگاه بود و خبری از تاسیس زندان یا مدرسه در این مکان نبوده است. مرحله دوم ساخت نیز حدودا به صد سال بعد موکول می شود؛ یعنی اوایل سده هشتم هجری قمری که در این زمان مدرسه ای به دست نوه سازنده گنبد در کنار آن ساخته شد.
نگاهی متفاوت به بنا
وقتی به جلوه اصلی این سازه قدیمی در کوچه پس کوچه های شهر یزد نگاه می کنیم، تنها متوجه یک درب ورودی کوتاه با یک گنبد ساخته شده از خشت خام می شویم که از ارتفاع 18 متری برخوردار است و در گذشته نمای بیشتری را برای جلب توجه همگان با گچبری ها، نقاشی های لاجوردی و آبرنگ طلایی خود داشت و امروزه تنها قسمتی از زینت های دیروز آن بر روی گچ های سفید باقی مانده اند. هر کدام از دیوارهای متصل به گنبد از ارتفاع 8.5 متری برخوردار بوده و ارتفاع بقعه این بنا نیز به طول 18 متر می رسد. در حال حاضر، از کتیبه ها و دیوار نوشته های این بنای قدیمی چیز زیادی برای تماشا باقی نمانده و آنطور که در تاریخ در خصوص این نوشته های حکاکی شده بر روی دیوارهای این بنا آورده شد، همگی به خط کوفی نگاشته شده اند.
مدرسه ضیائیه دارای شبستانی است که درست در میان آن یک محراب قرار گرفته و در اطراف آن رواق هایی ایجاد شده که از نظر اندازه با هم برابر نیستند. در حیاط تعدادی ایوان کوچک مقابل اتاق ها و همچنین چهار ایوان بزرگ نیز بچشم می خورند که شکل کلی حیاط این جاذبه تاریخی و تماشایی را تشکیل داده اند. البته، جز این ایوان های چشم نواز، در صحن بیرونی این بنا 38 پله به طرف زیر زمین نیز تعبیه شده که شما را به عمق 2.8 متری از سطح زمین برده و دسترسی به قنات اله آباد را برایتان ممکن می سازند. چاهی که برای بهره وری از آب این قنات در نظر گرفته شد، درست در میان صحن حفر شده و از دهانه ای به قطر 2 متر نیز برخوردار است.
یکی از جاذبه های تاریخی و برجای مانده از ساخت و ساز اولیه این بنا براساس مقاله مدرسه ضیائیه کجاست، یک حوض قدیمی در کف این سرداب هست. در آخر نیز توجه شما را به اتاقی که در گوشه ای از صحن بیرونی این سازه باستانی استان یزد قرار گرفته، جلب می نماییم. این اتاق که آن را اتاق بادگیر می نامند، سبب خنکی کل مجموعه می شود و می توانید از خنکای نسیمی که در آن می پیچد، نهایت استفاده را ببرید.
اطلاعات تکمیلی
آدرس: یزد، خیابان امام
ساعات بازدید: همه روزه از ساعت 9 صبح الی 17
قیمت بلیت: برای گردشگران ایرانی 25000 ریال و برای گردشگران غیر ایرانی 150000 ریال
