فقر آهن چیست؟ + برای کمبود آهن چه بخوریم؟
کمبود آهن که به کم‌خونی فقر آهن هم نیز شناخته می‌شود، یکی از شایع‌ترین انواع کم‌خونی است. کم خونی فقر آهن یک اختلال خونی است که گلبول‌های قرمز شما را تحت تاثیر قرار می دهد. همان‌طور که می‌دانید گلبول‌های قرمز مسئول انتقال اکسیژن به بافت‌های بدن هستند. وقتی فرد دچار کمبود آهن و به دنبال آن کم‌خونی شود، بدن نمی‌تواند به میزان کافی هموگلوبین (ماده‌ای پروتئینی که گلبول‌های قرمز را قادر به حمل اکسیژن می‌کند) تولید کند. درنتیجه کم‌خونی ناشی از فقر آهن باعث بروز علائم مختلفی چون خستگی و تنگی نفس می‌شود.
در بسیاری از مواقع کم‌خونی ناشی از فقر آهن را با مصرف مکمل‌های آهن و اصلاح رژیم تغذیه درمان می‌شود. در این مقاله از مجله سلامت هومکا، راجع به فقر آهن، علائم آن در افراد و مواد غذایی مضر و مناسب برای درمان آن را بررسی می‌کنیم. برای تشخیص کم خونی فقر آهن با آزمایش خون در منزل کلیک کنید.
فهرست مطالب
آهن بدن چیست؟
آهن یک ماده معدنی بسیار مهم است که در عملکردهای مختلف بدن ازجمله انتقال اکسیژن در خون نقش دارد. انتقال اکسیژن و کربن دی اکسید، در تأمین انرژی لازم برای ادامه زندگی روزمره بسیار ضروری است. گوشت قرمز، کله‌پاچه و غلات صبحانه غنی‌شده با آهن منابع غذایی غنی از آهن هستند که مصرف آن‌ها سطح آهن بدن را در سطح نرمالی نگه می‌دارد. آهن از طریق تعریق، از بین رفتن سلول‌های روده و همچنین در اثر خونریزی از بدن دفع می‌شود. حدود یک‌سوم جمعیت جهان دچار کمبود آهن هستند. زنان نسبت به مردان بیشتر در معرض خطر کمبود آهن هستند.
وقتی بدن به اندازه کافی آهن نداشته باشد، فقر آهن و کم‌خونی ناشی از آن بروز می‌کند. کم‌خونی فقر آهن یک اختلال خونی است که گلبول‌های قرمز را تحت تأثیر قرار می‌دهد و شایع‌ترین شکل کم‌خونی است. فقر آهن زمانی اتفاق می‌افتد که بدن آهن کافی برای ساخت هموگلوبین ندارد. هموگلوبین ماده‌ای پروتئینی در گلبول‌های قرمز خون بوده و به آن‌ها اجازه می‌دهد که اکسیژن را به سراسر بدن و اندام‌های مختلف منتقل کنند.
آهن چه نقشی در بدن دارد؟
برخی از مهم‌ترین نقش‌های آهن در بدن عبارت‌اند از:
- انتقال اکسیژن
- مشارکت در ساخت پروتئین میوگلوبین (پروتئینی که به ذخیره اکسیژن در سلول‌های عضلانی کمک می‌کند)
- مشارکت در ساخت آنزیم‌ها
- کمک به عملکرد صحیح سیستم ایمنی و مبارزه با عفونت‌ها
علائم فقر آهن
کم‌خونی فقر آهن در ابتدا ممکن است بسیار خفیف باشد و علائم مشخصی را بروز ندهد. متأسفانه بیشتر مردم تا زمانی که کمبود آهن در آزمایش خون معمولی مشخص نشود، متوجه کم‌خونی خود نمی‌شوند و برای درمان اقدام نمی‌کنند. اگر آزمایش داده‌اید و با کاهش MCH در آزمایش خون مواجه هستید، می‌تواند دلیلی بر کم‌خونی و فقر آهن باشد. بااین‌حال وقتی کمبود آهن تشدید شود، ممکن است علائم زیر در افراد ظاهر شوند:
- خستگی، ضعف و بی‌حالی
- پوست رنگ‌پریده
- تنگی نفس
- سرگیجه
- سردرد
- احساس سبکی سر
- بی‌اشتهایی و بی‌میلی به غذا به‌خصوص در نوزادان و کودکان
- درد در قفسه سینه
- ناخن‌های شکننده
- ضربان قلب سریع
- میل عجیب به خوردن نشاسته، یخ و خاک که پیکا نام دارد
- دست و پاهای سرد
- سوزن سوزن شدن یا احساس خزیدن در پاها
علائم ظاهری کمبود آهن چیست؟
افرادی که دچار کمبود آهن هستند، پوستی رنگ پریده دارند. این افراد خیلی زود خسته می‌شوند. همچنین یکی دیگر از علائم ظاهری کمبود آهن، سرد بودن دست و پاها است.
فقر آهن و سرگیجه
وقتی مبتلا به کمبود آهن باشید، ممکن است احساس سرگیجه، سردرد و یا سبکی سر داشته باشید. دلیل بروز سرگیجه ناشی از کمبود آهن، کمبود اکسیژن مغز است و گاهی می‌تواند منجر به غش شود. برای مقابله با سردرد ناشی از کمبود آهن، می‌توانید یک رژیم غذایی سالم با مقدار زیادی غذاهای غنی از آهن مانند گوشت گاو، جگر، میوه‌های خشک و غلات غنی‌شده داشته باشید، مایعات زیاد بنوشید. شب‌ها بیشتر بخوابید و در روز حتماً استراحت کنید.
آیا فقر آهن خطرناک است؟
کمبود آهن به‌خودی‌خود مشکل خطرناک و جدی نیست، بااین‌حال اگر درمان نشود می‌تواند مشکلات مختلفی را به همراه داشته باشد. کمبود آهن درمان‌نشده می‌تواند منجر به خستگی مفرط، سندرم پای بی‌قرار، مشکلات و عوارض قلبی، عوارض بارداری و تأخیر در رشد کودکان شود. علاوه بر این کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن ممکن است شرایط دیگر بیماری‌ها را مزمن کرده و روند درمان آن‌ها را مختلف کنند.
آیا فقر آهن باعث سرطان خون می‌شود؟
کم‌خونی و لوسمی هر دو شرایطی هستند که خون و گلبول‌های قرمز فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهند. اگرچه شواهدی مبنی بر اینکه کم‌خونی می‌تواند باعث سرطان خون شود وجود ندارد، اما افراد مبتلا به لوسمی بیشتر در معرض ابتلا به کم‌خونی هستند.
درمان فقر آهن شدید
تجویز مکمل آهن
قرص و مکمل‌های آهن به بازیابی سطح آهن در بدن کمک می‌کند. ممکن است برای چندین ماه نیاز به مصرف مکمل‌های آهن داشته باشید. اگر پزشک تشخیص دهد که شما علاوه بر کمبود آهن در سایر ویتامین‌ها و مواد معدنی هم کمبود دارید، ممکن است مولتی‌ویتامین را نیز تجویز کند.
اصلاح رژیم غذایی
برای جلوگیری از کاهش سطح آهن خون باید از رژیم غذایی سرشار از غذاهای غنی از آهن و ویتامین C استفاده کنید. مادران باید مطمئن شوند که نوزادان خود را با شیر مادر یا شیر خشک غنی‌شده با آهن تغذیه کنند تا دچار کمبود آهن نشوند. رژیم‌های غذایی سرشار از گوشت قرمز، سبزیجات با برگ تیره، میوه‌های خشک و آجیل، غلات غنی‌شده با آهن یا نان می‌توانند به درمان یا پیشگیری از کمبود آهن کمک کنند. برخی از غذاهای سرشار از آهن عبارت‌اند از:
- گوشت، مانند گوشت بره، مرغ و گوشت گاو
- لوبیا و حبوبات
- تخم کدو
- کدو حلوایی
- سبزیجات برگ‌دار مانند اسفناج
- کشمش و سایر میوه‌های خشک‌شده
- تخم‌مرغ
- غذاهای دریایی مانند میگو و صدف
- غلات غنی‌شده با آهن
ویتامین C به جذب حداکثری آهن در بدن کمک می‌کند و به همین دلیل پزشکان توصیه می‌کنند مکمل‌های آهن و غذاهای سرشار از آهن را با ویتامین C مصرف کنید. غذاهای سرشار از ویتامین C عبارت‌اند از:
- مرکبات مانند پرتقال، گریپ‌فروت، لیمو و نارنگی
- توت‌فرنگی، کیوی، پاپایا و آناناس
- خربزه و انبه
- کلم بروکلی
- فلفل دلمه‌ای قرمز و سبز
- کلم بروکسل
- گل کلم
- گوجه‌فرنگی
- سبزیجات
انتقال خون
در موارد شدید کمبود آهن، تزریق خون می‌تواند به‌سرعت سطح آهن بدن را به میزان نرمال برساند.
علائم فقر آهن در مردان
مردان بالغ بالای ۱۹ سال باید روزانه ۸ میلی‌گرم آهن مصرف کنند تا سطح آهن بدنشان نرمال باشد. علائم کمبود آهن در مردان شامل علائم کلی کمبود آهن بوده و به‌صورت زیر است:
- خستگی و ناتوانی
- ضعف و بی‌حالی
- پوست رنگ‌پریده
- مشکلات قلبی
- احساس درد در قفسه سینه
- سوزن سوزن شدن پاها
- تعریق
درمان فقر آهن در مردان
درمان کمبود آهن در مردان به وضعیت آهن بدن و علت اصلی آن بستگی دارد و به‌صورت زیر است:
- اگر دچار کمبود آهن باشید، پزشک اطلاعاتی در مورد گنجاندن غذاهای غنی از آهن در رژیم غذایی به شما می‌دهد. پس از گذشت ۶ ماه، آزمایش خون دیگری برای بررسی اینکه سطح آهن شما بهبود یافته است یا خیر انجام خواهید داد
- همچنین ممکن است پزشک شما را از مصرف برخی مواد غذایی منع کند. پزشک مرتباً وضعیت آهن شما را با آزمایش خون بررسی می‌کند.
- ممکن است مصرف مکمل‌های آهن را برای شما تجویز کند. حدود ۶ ماه تا یک سال طول می‌کشد تا بدن ذخایر آهن خود را بازیابی کند
- اگر برخی مشکل زمینه‌ای یا سایر مشکلات پزشکی باعث کمبود آهن شده باشند، مورد بررسی و درمان قرار می‌گیرند
به گفته‌ی healthline زنان به دلیل بارداری و دوره قاعدگی بیشتر از مردان در معرض ابتلا به کمبود آهن هستند. تقریباً می‌توان گفت کمبود آهن در بین زنان یک مشکل شایع است که باعث بروز علائم زیر می‌شود:
- رنگ‌پریدگی پوست
- بی‌حالی و ضعف
- کاهش دمای دست و پاها
- مشکلات قلبی
- سرگیجه، سردرد و سبکی سر
- کم‌خونی
- تپش قلب
- لرز
- کبودی
- اختلال در تمرکز
- پیکا
علائم کم‌خونی در زنان یائسه
زنان یائسه از دیگر گروه‌هایی هستند که در معرض ابتلا به کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن هستند. علائم کم‌خونی در زنان یائسه فرقی با دیگر گروه‌ها نداشته و مشابه آن‌ها است. کم‌خونی و کمبود آهن در زنان یائسه به کمک اصلاح رژیم غذایی و استفاده از منابع غذایی سرشار از آهن قابل کنترل و درمان است.
عوارض فقر آهن در نوجوانان و پیشگیری از آن‌ها
یکی از گروه‌هایی که در معرض کمبود آهن قرار دارند، نوجوانان به‌خصوص دختران نوجوان هستند. کمبود آهن در این گروه می‌تواند روند معمول رشد بدن را هدف قرار داده و منجر به بروز عوارض مختلفی شود. عوارض کمبود آهن در نوجوانان فرقی با سایر گروه‌ها نداشته و شامل موارد زیر است:
- سردرد، سرگیجه و احساس سبکی سر
- ضعف، بی‌حالی و ناتوانی
- خستگی زیاد
- بی‌اشتهایی به غذا
- دست و پاهای سرد
- تنگی نفس
- رنگ‌پریدگی
به‌طورکلی دختران و پسران نوجوان ۱۴ الی ۱۸ سال به ترتیب روزانه به ۱۵ و ۱۱ میلی‌گرم آهن در روز نیاز دارند. پدران و مادران برای پیشگیری از کمبود آهن و بروز عوارض آن در نوجوانان باید به نکات زیر توجه کنند:
- با فرزند خود در مورد اهمیت آهن صحبت کنید. به او کمک کنید به‌اندازه کافی آگاه شود تا بتواند وعده‌های غذایی مناسبی را انتخاب کند.
- او را به مصرف غذاها و وعده‌های غذایی غنی از آهن مانند غلات صبحانه و نان غنی‌شده با آهن تشویق کنید
- اگر فرزند شما به گوشت قرمز علاقه ندارد یا گیاهخوار است، منابع سرشار از آهن غیر هِم مانند لوبیا، عدس، نخود، کلم بروکلی، اسفناج، لوبیا، غلات غنی‌شده، نان و غلات کامل را به او بدهید
- فرزند خود را به مصرف غذاهای غنی از ویتامین C مانند میوه‌ها یا سبزیجات همراه با وعده‌های غذایی تشویق کنید.
- فقط مقادیر متوسط چای و قهوه را توصیه کنید، زیرا این‌ها می‌توانند در جذب آهن اختلال ایجاد کنند.
انواع شکل‌های مختلف آهن موجود در رژیم غذایی
در رژیم غذایی دو نوع آهن وجود دارد که عبارت‌اند از:
آهن هِم
آهن هم در بافت‌های حیوانی مانند گوشت گاو، بره، مرغ و ماهی یافت می‌شود. محصولات حیوانی دیگر مثل کله‌پاچه، جگر و کلیه گوسفند و گاو هم غنی از آهن هم هستند. (بااین‌حال زنان باردار مبتلا به کم خونی ناشی از فقر آهن باید از خوردن بیش‌ازحد کله‌پاچه خودداری کنند، زیرا حاوی مقادیر زیادی ویتامین A بوده که می‌تواند باعث نقص مادرزادی شود). این شکل از آهن به‌راحتی توسط بدن جذب می‌شود.
آهن غیر هم
این شکل آهن در بافت‌ها و محصولات حیوانی و غذاهای گیاهی مانند لوبیا و عدس وجود دارد. منابع گیاهی سرشار از آهن غیر هم شامل غلات صبحانه غنی‌شده با آهن، غلات کامل و حبوبات (به‌خصوص لوبیا و عدس) هستند. اگر گیاهخوار هستید و از محصولات حیوانی در رژیم غذایی خود استفاده نمی‌کنید، روزانه تقریباً دو برابر بیشتر از افراد شیرگیاهخوار باید منابع گیاهی آهن را مصرف کنید. منابع گیاهی آهن غیر هم عبارت‌اند از: سبزیجات دارای برگ سبز تیره مانند بروکلی، کشمش، آجیل، آلو، برگه زردآلو، دانه‌ها، لوبیا، نخود، غلات غنی‌شده با آهن، نان و پاستا.
بدن چه مقدار آهن از رژیم غذایی را جذب می‌کند؟
میزان آهنی که بدن از رژیم غذایی جذب می‌کند به میزان ذخیره آهن بدن بستگی دارد. بدن سالم حدود ۱۸ درصد از آهن موجود در رژیم غذایی معمولی (که شامل غذاهای حیوانی است) و حدود ۱۰ درصد آهن را از رژیم گیاهخواری را جذب می‌کند. بااین‌حال حتی اگر رژیم غذایی شما حاوی غذاهای غنی از آهن باشد، ممکن است بدن بسیار کمتر از این مقدار آهن را از رژیم غذایی جذب کند.
یکی از مهم‌ترین عواملی که بر جذب آهن تأثیر می‌گذارد، میزان آهن ذخیره‌شده در بدن افراد مختلف است. بدن آهن را در نقاط مختلفی ازجمله کبد ذخیره می‌کند. اگر ذخایر آهن بدن زیاد باشد، بدن شما آهن کمتری را از غذاهایی که می‌خورید، جذب می‌کند. در مقابل ذخایر کم آهن، توانایی بدن را برای جذب آهن افزایش می‌دهد.
غذاهای مفید برای فقر آهن
برخی مواد غذایی و نوشیدنی‌ها بر میزان جذب آهن در بدن تأثیر می‌گذارند. برای افزایش جذب آهن:
- ویتامین C (موجود در میوه‌ها و سبزیجات) مصرف کنید
- پروتئین حیوانی (هم) را با منابع گیاهی (غیر هم) آهن مصرف کنید. برای مثال گوشت را به همراه لوبیا بخورید
- منابع گیاهی آهن (مانند سبزیجات) را بپزید. در بیشتر موارد، پختن سبزیجات مقدار آهن غیر هم موجود در آن‌ها را افزایش می‌دهد. به‌عنوان مثال، بدن ۶ درصد از آهن کلم بروکلی خام را جذب می‌کند، درحالی‌که این میزان از کلم بروکلی پخته ۳۰ درصد است
غذاهای مضر برای فقر آهن
غذاها و نوشیدنی‌هایی که توانایی بدن در جذب آهن را کاهش می‌دهند و برای فقر آهن مضر هستند عبارت‌اند از:
- پروتئین سویا می‌تواند جذب آهن از منابع گیاهی را کاهش دهد
- چای و قهوه حاوی تانن‌هایی هستند که با اتصال به آهن و حمل آن به خارج از بدن، جذب آهن را کاهش می‌دهند
- غلات کامل مانند سبوس حاوی فیتات و فیبرهایی هستند که می‌تواند جذب آهن و سایر مواد معدنی را کاهش دهد
- کمبود ویتامین A در رژیم غذایی می‌تواند منجر به کمبود آهن شود، زیرا ویتامین A به آزادسازی آهن ذخیره‌شده کمک می‌کند
- کلسیم و فسفر موجود در مواد لبنی مثل شیر، جذب آهن گیاهی (غیر هم) را کاهش می‌دهد
عوارض مصرف مکمل‌های آهن
اگر پزشک برای درمان فقر آهن، مصرف مکمل‌های آهن را تجویز کرده است، به خاطر داشته باشید که:
- شایع‌ترین عارضه جانبی مکمل‌های آهن، مدفوع تیره یا سیاه رنگ است؛ بنابراین از این تغییر در عادات روده خود نگران نباشید
- سایر عوارض جانبی رایج مصرف این مکمل‌ها عبارت‌اند از تهوع، استفراغ، یبوست و اسهال. در صورت مشاهده این علائم به پزشک خود مراجعه کنید
- در صورت امکان مکمل‌های آهن را باید با معده خالی مصرف کنید
- مکمل‌ها باید دقیقاً طبق توصیه پزشک مصرف شوند. بدن انسان در دفع آهن خیلی خوب نیست و اگر بیش از دوز توصیه‌شده مصرف کنید ممکن است دچار مسمومیت شوید
سخن پایانی از هومکا
در این مقاله از مجله سلامت هومکا راجع به کم‌خونی فقر آهن، یکی از شایع‌ترین انواع کم‌خونی صحبت کردیم. کم‌خونی فقر آهن عوارض خطرناکی ندارد و در بیشتر موارد می‌توان آن را با اصلاح رژیم غذایی و مصرف مکمل‌های آهن درمان و کنترل کرد. بااین‌حال در برخی مواقع، تشخیص دیرهنگام این بیماری می‌تواند خطرناک باشد.
شما با انجام یک چکاپ سالانه و آزمایش خون ساده می‌توانید متوجه بیماری خود شوید، بنابراین توصیه می‌کنیم حداقل دو بار در سال چکاپ انجام دهید. اگر مراجعه به مراکز درمانی برای شما سخت است، می‌توانید از خدمات آزمایش در منزل هومکا استفاده کنید. برای دریافت مشاوره و رزرو نوبت با شماره ۰۲۱۶۷۳۷۱ در تماس باشید و یا برای ثبت درخواست کلیک کنید.
توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.
