علی رفیعی کیست و الان کجاست؟ + بیوگرافی

یک روایت شنیدنی از هنرمندی که 85 ساله شد

به گزارش نم نمک ، 22 دی ماه زادروز علی رفیعی است؛ هنرمندی که اهل تئاتر او را به تصاویر زیبا و رنگارنگش می شناسند و بسیاری از آنان باور دارند که رفیعی ذاتا آرتیست و زیبایی شناس است اما این همه ، به معنای بی توجهی او به اتفاق های پیرامونش نیست. او هم به دوره خود می نگرد و هم به تاریخ اما با شیوه خودش. نگاهش بیش از آنکه سیاسی باشد ، اجتماعی و فرهنگی است. اهل حزب و فرقه و چپ و راست هم نیست. با این حال و با وجود پرهیزش از بازی های سیاسی ، طعم بازجویی و ساواک و کنار گذاشته شدن از مدیریت و ... را هم چشیده است.

• ثبت بیوگرافی و زندگینامه شما در گوگل!

به بهانه سالروز تولدش بخش هایی از خاطرات او را که بیش از 20 سال پیش در گفتگو با امید روحانی و در مجله صحنه به انتشار رسیده ، مرور می کنیم. 

یکی از نمایش های درخشان رفیعی ، خاطرات و کابوس های جامه دار از زندگی و قتل میرزا تقی خان فراهانی. اثری که رفیعی یک بار پیش از انقلاب آن را به صحنه اورد و دیگر بار در نیمه اول دهه 90 آن را به صحنه برد.

او در این گفتگو درباره نگاهش به شخصیت و عملکرد امیرکبیر و دوری اش از وفاداری صرف به تاریخ و سیاست چنین گفته است : چپ طرفدار شوروی نبودم. مطلقا. چپ چین هم نبودم. بیشتر آدمی ملی و رادیکال بودم. به همین دلیل هم در نوشتن خاطرات و کابوس ها... نگاهی به مصدق و شخصیت و مبارزات و سرنوشت او داشتم. داستان رفرمیسم در نظام های فاسد مساله ذهنی و سیاسی پس ذهن من بود. تحلیلی که آن زمان می کردم و در نسخه اولیه ، این تحلیل را در زبان جامه دار فرموله کرده بودم؛ در جایی از زبان جامه دار می آید که امیرکبیر می گوید : زندگی تو تضادی دارد که مرا یاد کرم و سیب می اندازد. کرم وقتی وارد سیب می شود دو راه حل بیشتر ندارد ، یا سیب را سالم نگه دارد که باید خودش فنا شود ، یا خودش سالم بماند که سیب را باید بخورد ، نمی شود هم خود کرم و هم سیب سالم بماند. تو می خواهی هم دستگاه پوسیده ناصری را حفظ کنی و هم خودت فنا می شوی. این تضاد درون توست. روی این نگاه کار کردم.

منبع الهام او در اجرای این نمایش جمله ای فریدون آدمیت بوده که رفیعی ، خود این گونه توضیح داده است : یک جمله در کتاب فریدون آدمیت ، امیرکبیر و ایران بود. وقتی که قاتلین وارد حمام می شوند ، می گوید خاصه تراش را خواست تا رگش را بزند. این جمله اساس نمایشنامه من شد. خاصه تراش همان دلاک است. حالا فکر کردم که داستان را از دید دلاک ببینم. شاید به طور غیرمستقیم با این که چندان ارادتی به پیتر وایس ندارم ، تحت تاثیر کار بزرگ او ماراساد باشم که زمانی سخت ستایش اش می کردم. او هم به انقلاب کبیر فرانسه از دید آدمی نگاه می کند که در دارالمجانین است ، یعنی مارکی دوساد. او دارد انقلاب را می بیند و شرح می دهد. به طور غیرمستقیم تحت تاثیر او بودم که قصه را دارد از نگاه کسی باز می گوید که به طور مستقیم در واقعه حاضر و ناظر بوده است. ولی دغدغه های زیبایی شناسی و فرم و احتراز از تاریخی نوشتن و وقایع نگاری صرف در پس ذهن من بود.

این نمایش جزو اولین اثاری است که در مجموعه تئاتر شهر روی صحنه رفته است. رفیعی ماجرای اجرای آن را در این مجموعه که آن زمان تنها تالار اصلی را داشته ، این گونه توضیح داده است : من تصمیم داشتم نمایش را بعد از آنتیگون در همان تالار مولوی به صحنه ببرم تا این که یک روز صبح به من اطلاع دادند که از دفتر قطبی ، رئیس سازمان رادیو تلویزیون تلفن کرده اند. طبعا توجهی نمی کنم و فردا و پس فردا و ...؛ سرانجام منشی قطبی مرا گیر می آورد و اطلاع می دهد که آقای قطبی می خواهند تو را ببینند. همان قطبی که حکم اخراج مرا از جشن هنر شیراز صادر کرده بود. این دیدار سرانجام دست داد ، با همان لباس و جین و اورکت و کسوت دانشجویی و قطبی در همان لحظه دیدار و قبل از هر چیز گفت هیچ صحبتی از گذشته نکن. بعد گفت که ریاست تئاترشهر را قبول کنم. به چه دلیل؟ گفت که تالار تئاترشهر ، یک sale vagram  است ، و این در زبان فرانسه یعنی تالاری که در آن شعبده بازی ، آکروبات ، آتراکسیون و از این قبیل اجرا می شود و به طور خلاصه یعنی یک گاراژ. تئاترشهر یک گاراژ است و می خواهیم فضایی برای اجرای نمایش های ملی و با کیفیت داشته باشیم. بعد از تحقیقاتم فکر می کنم تنها کسی که می تواند این کار را بکند ، شما هستید.

من پانزده روز وقت خواستم تا شرایطم را اعلام کنم و برنامه ای بنویسم. قطبی با همه آنها موافقت می کند ، امضا می کند و من وارد تئاترشهر می شوم. حالا امکانات صحنه ای بهتری در اختیار من است که خاطرات و کابوس ها... را اجرا کنم.

رفیعی اولین مدیر تئاترشهر است. روحانی در همان گفتگو از او می پرسد که بعد از ورودش به این مکان چه کرده و رفیعی پاسخ داده است : اول از همه گروه بازیگران تئاترشهر را تاسیس کردم. برایم این مهم بود که تئاتر باید یک مدیریت هنری داشته باشد و یک گروه ثابت و یک مدیریت اداری. یادم هست که به قطبی پیشنهاد کردم که مدیر اداری را او انتخاب کند ، اما او گفت که همه چیز به عهده خود من است و بهتر است خود من انتخاب کنم. همه چیز را از ابتدا آغاز می کنم. یکی از مهم ترین اقدام ها تاسیس کتابخانه تئاترشهر بود ، تاسیس کارگاه دکور که تا آن زمان وجود نداشت ، تاسیس کارگاه خیاطی و همه اینها ... که البته در این دوران خودت بودی و دیده ای. بعد تئاتر چهارسو را درست کردم و مرمت های آکوستیک و غیره...

او حالا در این سالن نمایش خاطرات و کابوس ها... را روی صحنه می برد که برغم درخشان بودنش ، دردسرهایی درست می کند :

همان تجربه اول ، یعنی خاطرات و کابوس ها... موجب دردسر بزرگی برای من شد ، در حالی که قطبی ورقه ای داده بود که همه مسئولیت ها به عهده من است و قول داده بود که سانسوری هم در کار نیست ، اما آمدن فرح پهلوی به تئاترشهر در شب بیست وهفتم اجرا و گفت وگویی که جلوی در ورودی تالار با من کرد (در حالی که همه امرا و درباریان حضور داشتند) کار دستم داد. در حدود یک ساعت و ربعی بحث کنار در ورودی ، جدا از تجمیدها و تعریف ها ، جمله ای گفت که این نمایشنامه کمتر وضع امیرکبیر را نشان می دهد تا وضع معاصرتری را . همین جمله باعث شد که فردای آن روز به ساواک احضار شدم. بالاخره چوب لای چرخ گذاشتن ها و آزارها باعث شد که استعفا دادم. استعفا دادم در حالی که جنایت و مکافات روی صحنه است. شب بیست ونهم اسفند 1356 تئاترشهر را به قصد خروج از ایران و و رفتن به اروپا ترک می کنم.

او که تحصیل کرده فرنگ بود ، بار دیگر عزم دیار غربت می کند که این بار پیشنهادی تازه از راه می رسد. پهلبد ، وزیر وقت فرهنگ و هنر و جلال ستاری مشاورش می فرستند دنبال او تا پیشنهاد تاسیس یک دانشکده هنری را به او بدهند.

رفیعی در توضیح این پیشنهاد گفته : آنها پیشنهاد ریاست دانشکده هنرهای دراماتیک را می کنند ، ولی من می خواهم بروم. برای این که از این مخمصه فرار کنم و برای این که اصلا فکر نمی کردم دانشکده ای وجود داشته باشد. طرحی می نویسم و شرط می گذارم که در صورت تصویب طرح ، ریاست را می پذیرم. طرح را آن چنان سنگین و پرملاط می گیرم که آنها رد کنند. طرح عبارت است از تاسیس یک تئاتر بزرگ حرفه ای به صورت محور که اقمار اطرافش کارگاه هایی اند و کلاس های درس در اصل این کارگاه ها هستند هم کلاس و هم کارگاه و دانشجو از بدو ورود در کارگاه های مختلف کارگردانی ، نمایشنامه نویسی ، طراحی و غیره... است یا در کارگاه های نظری در ارتباط با صحنه حرفه ای. طرح تصویب می شود. زمینی خریداری می شود و دانشگاهی هم در اختیار من است. سال جدید را آغاز می کنم. کنکور دانشکده درست روز 17 شهریور 1357 برگزار می شود و درست در صدمتری میدان ژاله.

اما او مدتی بعد از این دانشکده اخراج می شود : در حکومت ازهاری اخراج می شوم ، به این اتهام که غرفه فروش کتاب و فیلم و غیره در اختیار دانشجویان گذاشته شده. علت اخراج هم این بود که دستور می رسد که کلیه دانشکده ها و دانشگاه ها باید بسته شوند و همه هم بسته می شوند جز همین دانشکده. من از کار بر کنار می شوم. همان زمان است که دعوتی از دولت لهستان و تئاتر ملی لهستان می رسد. برای اجرای آنتیگون در ورشو ، با همان صحنه آرایی و طراحی و میزانسن ها. من عازم لهستان می شوم.

اینها بخش هایی بسیار کوتاه از زندگی پرفراز و نشیب این هنرمند است که امسال بر کیک تولدش شمع 85 سالگی را خاموش می کند.

بیوگرافی علی رفیعی

علی رفیعی متولد 22 دی 1317 در اصفهان نمایشنامه نویس ، کارگردان ، بازیگر ، طراح صحنه و لباس تئاتر و سینما است.