مهمترین قنات های ایران را بشناسید

قنات کانال آب زیرزمینی است که آب را از اعماق زمین در بالا دست به سطح زمین در پایین دست انتقال می دهد. کلمه قنات عربی بوده، ولی سیستم آبرسانی قنات در ایران ابداع شده است.

چند هزار سال تشنگی ایرانیان را بر آن داشت، به جست وجوی آب، زمین را حفر کنند. مقنی ها کفن پوش وصیت نوشتند و به عمق تاریکی رفتند تا آب را که روشنایی بود از دل حلقه های چاه بیرون بیاورند. وقتی آب جوشید از بالا و پایین، دل سیاه قنات روزنه امید شد. ایرانیان قنات ساختند و این دستاوردشان شاهکار مهندسی آب در جهان شد.

گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع آوری آب های زیرزمینی مزاحم به هنگام حفر معادن بوده است. تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالا «روی» موجود در کوه های زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره برداری شده است.

ما در این گزارش سعی می کنیم با تکیه بر مستندات موجود که زنگ خطر نابودی قنات ها در ایران به صدا درآمده و روز به روز تعدادی از آن ها از انتفاع خارج می شوند، بر دلایل مشکلات قنات های ایران، چگونگی ابداع قنات، معرفی مالکان قنات و حال روز بانکداری آب در ایران مروری داشته باشیم.

براساس تازه ترین آمار ارائه شده از سوی وزارت نیرو، درحال حاضر بیش از یک میلیون حلقه چاه آب شامل عمیق و نیمه عمیق در کشور وجود دارند که این چاه ها با دریافت مجوز قانونی حفر شده اند. تعداد چاه های عمیق حفر شده در کشور بالغ بر 205 هزار و 511 حلقه است و تعداد چاه های نیمه عمیق به 553 هزار و 87 حلقه می رسد. از سوی دیگر، با افزایش تعداد چاه های حفرشده در ایران، نقش و تعداد قنات ها و چشمه ها که روزگاری تنها منبع تأمین آب ایران بودند، نیز کاهش یافته است. به طوریکه هم اکنون در کل کشور 50 هزار و 839رشته قنات وجود دارد که البته بسیاری از آن ها روبه نابودی هستند. تعداد چشمه های موجود در ایران نیز به 254 هزار و 554 رشته می رسد که به دلیل افت آب های زیرزمینی، تعداد چشمه ها رو به کاهش است. حال در این بین این پرسش باقی است که مدیریت منابع آب کشور در این حوزه آیا اصولی عمل کرده است یا خیر؟ چرا که براساس آمار ارائه شده از سوی وزارت نیرو (درخصوص چاه های حفرشده که تنها مربوط به چاه های مجاز است) در صورتیکه چاه های غیرمجاز را (که تعداد آن ها کم نیست) به آن اضافه کنیم، عددی به مراتب بزرگتر به دست می آید که گویای خطری است که سفره های زیرزمینی ایران را تهدید می کند.

اکنون که در 2014 میلادی، نماینده یونسکو ‏ثبت قنات را تحت عنوان میراث مهم کشاورزی جهان، به ما تبریک می گوید، بسیاری از قنات های کشور کور شده اند و اقدامات برای نجات سازه ای که در بحران خشکسالی امروز هنوز کارایی دارد ناچیز است.

بیشتر قنات های ایران در استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، اصفهان، آذربایجان شرقی و سمنان هستند و حتی در استان پربارانی چون گیلان هم قنات وجود دارد.

‎قنات قصبه یا کاریز گناباد کهن ترین و قدیمی ترین قنات جهان است که تاریخ ساخت آن به بیش از 2500 سال پیش و دوره هخامنشیان باز می‏ گردد. قناتی زیبا که چون هزار تویی سحرآمیز و یا تونل زمان در دل زمین حفر شده و آدم را با خود به گذشته می ‏برد؛ این قنات معماری زیبا و دالان‏ هایی گنبدی و هلالی شکل دارد. این قنات هنوز زنده و فعال است و همچنان تنها منبع تامین آب گناباد هم هست. ناصرخسرو عمق این قنات را که شاهکار سازه ‏های آبی جهان است، هفتصد گز و طول آن را چهار فرسنگ ذکر کرد. این قنات دو شاخه دارد که برای جلوگیری از جمع شدن آب در صورت ریزش سقف قنات ایجاد شده است.

قنات بلده فردوس قناتی در شهر تاریخی فردوس در مشهد است و می گویند نظام تنظیم آب آن را شیخ بهایی اجرا کرده و بیش از 37 کیلومتر طول دارد. این قنات که تکنولوژی متفاوتی از سایر قنات‎های ایران دارد، تاریخ ساختش به دوران ساسانیان باز می‏ گردد.

«فنجان» واحدی برای اندازه‎گیری آب قنات در ایران است. بخش زیادی از آب قنات فردوس وقفی است و این قنات که هنوز فعال است منبع آبیاری بسیاری از باغات و زمین‏ های کشاورزی منطقه است و حتی کانال های آن ظرفیت پرورش ماهی دارد.

قنات گوهر ریز جوپار یکی از فعال ترین قنات های جوپار کرمان است که در دوره صفویه حفر شده و حدود 750 سال قدمت دارد. قنات گوهر ریز سه هزار و 556 متر طول و 129 حلقه چاه دارد و حدود 330 هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری می کند. در سال 1329 آنتونی اسمیت، جهانگرد انگلیسی در جستجوی ماهی سفید کور به این قنات سر زد و وقتی سال 1385 دوباره به دیدن این قنات آمد خودش را درون آب این قنات انداخت و گفت: جهانگردی و ماجراجویی برایش از همین قنات شروع شده و این قنات عشق اول اوست.

اکبرآباد و قاسم آباد و بروات بم سه قنات معروف شهر بروات از شهرهای بم کرمان هستند. این سه قنات فعال هستند و هنوز زمین ها و باغات بروات از آب آن ‏ها تامین می شود.

قنات وزوان در شمال شهر وَزوان قرار دارد که حدود 2500 تا 3000 سال قدمت دارد. این قنات بزرگ در گذشته دارای سه رشته بوده که از محلی بالاتر از بند قدیمی منشعب می شده است. در بالای بند قنات، دو شکاف زیرزمینی (در اصطلاح محلی کر) یا تنور آبی ‎ وجود دارد و پس از بند کردن آب این شکاف ها، آب ذخیره شده در پشت سد را به مدت 120 روز (از دهم آذر تا دهم فروردین سال بعد) به مخازن بزرگی که در زیر ‎زمین وجود دارد، هدایت می کند و پس از گشایش دریچه های تعبیه شده در سد به تدریج آب ذخیره شده به صورت خود جوش و با کمک نیروی ثقل زمین، به چرخه مصرف باز می گردد.

قنات مزدآباد قناتی کهن در شاهین شهر و میمه است. این قنات یکی از طولانی ترین قنات های منطقه و با دبی 110 لیتر در ثانیه از پر آب ترین قنات هاست. یکی از ویژگی‎های این قنات، کیفیت آب آن است. آب آن، سرد و گرم بوده و تاسیسات سد مانند آن که آب را ذخیره می ‏کند، وجه تمایز این قنات است.

قنات ابراهیم آباد اراک بیش از 900 سال قدمت دارد، این قنات 11 کیلومتر طول دارد. قنات ابراهیم آباد اراک جز قدیمی ترین قنات های کشور محسوب می شود و از کوه های هفتاد قله سرچشمه می گیرد و پس از طی یازده کیلومتر در زیر زمین در نزدیکی روستای ابراهیم آباد از زمین خارج می شود. وجود تپه مربوط به دوره اشکانی و پیشینه روستاهای اطراف این قنات نشان از قدمت بالای این قنات دارد. در طول این یازده کیلومتر قنات، نزدیک به 350 میله حفر شده است. کاربرد اصلی این میله ها تخلیه خاک حاصل از کندن راهرو قنات به سطح زمین است و آن ها همچنین به تهویه راهرو قنات و تأمین اکسیژن بیشتر برای کارگران و مقنی ها کمک می‎کنند. طول چاه قنات ابراهیم آباد بیش از 110 متر است که این طول باعث شده تا این قنات جز قنات های پیچیده ایران قرار بگیرد. این قنات به صورت دوره ای نزدیک به صدهکتار از زمین های کشاورزی روستای ابراهیم آباد را مشروب می کند.

قنات حسن آباد و آسیاب میرزا نصرالله، قنات هفتصد ساله حسن آباد در مهریز یزد در باغ پهلوان ‎پور قرار دارد و آسیاب میرزا نصرالله هم در کنار آب این قنات ایجاد شده است. این قنات از محدوده کوه های غربالبیز آغاز می شود و پس از گذر از شهرستان مهریز تا روستای دهنو، حسن آباد و مریم آباد یزد هم امتداد می یابد. یکی از ویژگی‎های این قنات، آب با کیفیت آن است. در کانال‎های این قنات لایه های گچی و نمکی تشکیل نمی شود و این باعث شده تا آب قنات بدون هیچ گونه املاحی از جمله کلسیم، سدیم، منیزیم به آبادی های پایین دست انتقال یابد.

قنات زارچ، طولانی ترین قنات جهان است، قناتی کهن و عمیق در شهر زارچ یزد که طول آن بیش از 71 کیلومتر است و ساخت آن به بیش از 1300 سال پیش می‎رسد و مسیر 70 پله و مقطع مربعی از ویژگی‏ های این قنات است. مسجد جامع یزد را در حریم این قنات ساخته‎ تا آب آن برای وضوی نمازگزاران استفاده شود. 800 خانوار از آب قنات زارچ برای آبیاری استفاده می‏ کنند و همچنین این قنات 40 هکتار باغ را سیراب می‏ کند.

منبع: باشگاه خبرنگاران