ایلنا/ این خبر پیرامون نگاهی به نظام طبقاتی دوره قاجار در بخشی از کتاب جامعه نگاری عهد قاجار برای شما نوشته شد.
تاریخ نگارها مهمترین پل ارتباطی گذشته، حال و آینده یک ملت اند. اگر تاریخ نگاری را روایت رویدادهای گذشته از طریق بازسازی آنها در مجموعه ای به هم پیوسته و سازمند با تکیه بر منابع تاریخی، نه بر پایه شهود عقلانی بدانیم، رویکرد کلی تاریخ نگار بر پایه نگرشی که به عاملیت یا کنشگران تاریخ دارد استوار است.
در نگارش تاریخ ایران عموما رویدادهای سیاسی و کنشگران نخبه آنها مهمتر از بستر و زمینه اجتماعی بشمار آمده اند و پرداختن به تاریخ مردم مهجور و کم اقبال مانده است. این در حالی است که پریسا کدیور در کتاب «جامعه نگاری عهد قاجار» کوشیده تا در حوزه تاریخ نگاری مردم گام بردارد. از این رو با فاصله گرفتن از شرح روایات شاهان و حکایت نخبگان و نهادهای قدرت، سراغ مردم کوی و برزن این سرزمین در برهه ای از تاریخ که همان دوره قاجار است، رفت. از این رو ضمن توصیف تجربه ها و عادات و رسوم زندگی مردمان شهری و روستایی و سیر تغییراتی که در حوزه های مختلف زیست فردی و جمعی بواسطه تحولات سیاسی و اجتماعی دوره قاجار و ورود اندیشه های تجدد غربی روی داد، به تاثیر متقابل دگرگونی اندیشه و کنش عمومی بر رویدادهای سیاسی اواخر قاجار نیز می پردازد.
شاید کنار هم قرار دادن موضوعات مختلفی همچون اقتصاد، آداب و عادات زندگی روزمره، کالبد شهری و… در قالب هیچ یک از تاریخ نگاری های معمول نگنجند اما بخش های مخلتف نظام طبقاتی دوره قاجار اعم از کاسبان، دلالان، طبقه متوسط و… مورد توجه بوده اند.
جامعه ایران در دوره قاجار را با رویکرد جامعه شناختی میتوان به چهار طبقه اجتماعی اقتصادی تقسیم کرد. رده بندی جامعه ایران در این طبقات چهارگانه براساس میزان عایدات، محل عایدات و امرار معاش و موقعیت اجتماعی صورت گرفته است.
سرآمدان اجتماعی و اقتصادی
براساس مقاله نگاهی به نظام طبقاتی دوره قاجار در بخشی از کتاب جامعه نگاری عهد قاجار باید بدانید که طبقه نخست، طبقه سرآمدان مالی و اجتماعی بود. سرآمدان مالی شامل شاهزادگان قاجار، رجال درباری صاحب القاب، اعیان و اشراف شهری و خانها و زمینداران بزرگ میشد. به روایت علی اصغر شمیم، «اشراف و اعیان هر شهر کسانی بودند که یا برحسب تمول سرشار و یا به علت تقرب اجدادی به دستگاه حاکمه یا بر اثر انجام خدمات قابل توجه به دولت به کسب لقب نایل گردیده بودند. این گروه اجتماعی را میتوان نظیر طبقه نجبا و اصیل زادگان جامعه های قرون وسطایی اروپا دانست.
در متون تاریخی مرتبط با قاجار همواره دو واژه اعیان و اشراف همراه با یکدیگر برای معرفی طبقه سرآمد بکار رفته است. شاید به این دلیل که خاندان های برجسته ای که از اهمیت و احترام سایر طبقات جامعه برخوردار بودند خاستگاه یکسانی نداشتند. در یک نگاه کلی، موقعیت ممتاز این خاندان ها متأثر از جایگاه سیاسی، اقتصادی و موقعیت موروثی آنها بود.
اشرافیت سنتی شامل خانواده هایی میشد که با شاه قاجار نسبت داشتند. از آنجا که تعداد فرزندان فتحعلی شاه بسیار زیاد بود، تعداد این خانواده ها به هزار می رسید. در میان طبقه اشراف هم قشربندی وجود داشت. به گفته خانم پیرنیا، از نوادگان مظفرالدین شاه و نوه عبدالحسین میرزا فرمانفرما، شاهزاده ها و نوادگانی که به خانواده سلطنتی متصل می شدند و سلطنت در آنها تداوم داشت «قاجار»، و بقیه وابستگان به ایل که عموما فرزندان و نوادگان فتحعلی شاه بودند قجر» خوانده می شدند. بنابراین شاهزاده هایی که از تبار عباس میرزا بودند، چون سلطنت از نسل عباس میرزا ادامه یافته بود، وضعیت مالی و اعتبار اجتماعی بالاتری داشتند.
براساس مقاله نگاهی به نظام طبقاتی دوره قاجار در بخشی از کتاب جامعه نگاری عهد قاجار باید بدانید که طبقه اشراف سنتی در صدر طبقات اجتماعی و بعد از پادشاه قاجار قرار داشت. خاندان های این طبقه دارای سنت و رسوم ویژه ای بودند، از جمله آن که از طبقات پایین جامعه همسر اختیار نمیکردند اما در بسیاری مواقع آداب اشرافی رعایت نمیشد. برای نمونه، شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما پس از همسر اولش، دختر مظفرالدین شاه، زنان دیگری هم اختیار کرد که همگی از طبقات فروتر بودند. یا خود ناصرالدین شاه که حرمسرایش پر از زنان و دختران روستایی بود و نیز برخی از رجال دربارش که حتی لقب اشرافی داشتند، پیش از آن در زمره خدم و حشم دربار بودند.
بعضی از صاحب نظران معتقدند که طبقه اشرافی قاجار با سنت اشرافیت غرب که در آن گذار از طبقات پایین به بالا بسیار مشکل بود و خلوص خونی و حفظ آداب و رسوم اشرافی اهمیتی حیاتی داشت، قابل مقایسه نبود. اشرافیت در آن دوره میتوانست پدیده ای یک نسلی باشد که با موقعیت سیاسی یا ثروت حاصل شده بود؛ خانواده هایی چون مستوفی بدون آن که نسبتی با شاهان قاجار داشته باشند، به دلیل جایگاه سیاسی و تمکن مالی توانستند زمین و ملک زیادی بخرند و در زمره زمینداران بزرگ در آیند.
این دسته از خانواده ها که به مرور خود را بالا کشیده بودند، برای کسب مشروعیت با اشراف سنتی وصلت خانوادگی کردند و واجد امتیازات اشرافی شدند. بدین گونه، طبقه اشراف قاجار در گذر زمان بسط بافت و خانواده هایی که نسبت سببی با شاهان قاجار داشتند نیز بدان افزوده شدند. نخبگان اجتماعی که میتوان آن را معادل notability به معنای «اشخاص برجسته» در زبان انگلیسی دانست، فاقد اصل و نسب سلطنتی و اشرافی بودند و وضعیت اقتصادی پایین تر از اشراف داشتند اما نفوذ و جایگاهی که در حوزه اجتماعی زندگی داشتند آنان را در زمره سرآمدان محلی قرار میداد.
بازرگانان بزرگ، کارگزاران بلند مرتبه حکومتی و رجال دینی که بواسطه اعتبار مذهبی بدین موقعیت بالا دست یافته بودند مانند امامان جمعه، مجتهدها و روحانیون طراز اول، شیخ الاسلام ها، روحانیون رده متوسط و بالاخره سیدهای متنفذ به ترتیب امتیاز در این گروه جای می گرفتند.
یکی دیگر از گروههای نخبه اجتماعی منورالفکرهان یا روشنفکران بودند. روشنفکری مشخصا از نیمه دوم دوره ناصری شکل گرفت. فارغ التحصیلان مدرسه دارالفنون و مدرسه سیاست، تحصیلکردگان و اروپا رفتگان اعضای این گروه نوظهور اجتماعی را تشکیل می دادند. ناگفته نماند که خاستگاه اجتماعی غالب آنها طبقه ممتاز بود، زیرا تحصیل در مدرسه دارالفنون و رفتن به غرب تنها برای شاهزاده ها و پسران رجال عالی رتبه میسر میگشت.
بعضی از منورالفکران وارد دیوان سالاری شدند و به خدمت حکومت درآمدند. بیشتر آنها با چاپ و انتشار روزنامه، تأسیس مدارس جدید، ترجمه آثار سیاسی و اجتماعی غرب و نوشتن مقاله ها و رساله های جسورانه و اعتراضی تأثیر بسزایی در روشنگری و آگاهی بخشیدن به جامعه شهری بویژه طبقه متوسط و متمکن داشتند. روشنفکران با به راه انداختن گفتمان اصلاح طلبی و تحول و تجددخواهی نقش مهمی در پیدایش و رشد جریان مشروطه خواهی ایفا کردند و در جریان جنبش مشروطیت، به همراه روحانیون، رهبری و هدایت مبارزات را به عهده گرفتند.
خودآگاهی طبقاتی اواخر دوره قاجار که معلول افزایش سطح سواد عمومی و آگاهی های سیاسی و اجتماعی بود، منتج به انقلاب مشروطه شد؛ انقلابی که به گواه اکثر صاحب نظران انقلاب طبقه متوسط شهری بود که فعال ترین طبقه در رویدادهای اجتماعی بشمار می آمد. در اغلب شورش های شهری که عموما بر سر مسائلی چون کمبود و گرانی مواد غذایی، مالیات های سنگین یا ظلم حکام و عمالشان روی میداد، طبقه متوسط بیشترین نقش را داشت. کسبه و پیشه وران برای آن که صدای اعتراض و خشم خود را به گوش عوامل حکومت برسانند از حربه تعطیلی بازار استفاده میکردند و غالبا نیز از حمایت روحانیون و علما برخوردار بودند. از آنجا که بازار شریان اصلی شهر و نبض تپنده مالی ولایات محسوب میشد، معمولا حکام در صدد برآوردن مطالبات معترضان بر می آمدند.
براساس مقاله نگاهی به نظام طبقاتی دوره قاجار در بخشی از کتاب جامعه نگاری عهد قاجار باید بدانید که طبقه سوم طبقه فرودست و کم بضاعت اقتصادی اجتماعی بود که در جامعه شهری شامل مستخدمین، کارگران روزمزد، چاروادارها، دوره گردها و حمالان میشد و در جامعه روستایی و ایلیاتی اکثریت گسترده روستاییان و عشایر را در خود جای میداد.
دسته چهارم افراد بی طبقه بودند که از لحاظ سبک زندگی و شیوه تولید انگل وار می زیستند. مطرب ها، لوتی ها، دراویش و متکدیان در زمره این دسته قرار داشتند.
زنان بدون آنکه عاملیتی در جایگاه اجتماعی داشته باشند بواسطه مرد خانواده در یکی از طبقات اقتصادی اجتماعی جای می گرفتند اما به دلیل محدودیت حضور در اماکن عمومی و سنتهای حاکم بسیاری از امتیازات اجتماعی مردان هم طبقه خود را نداشتند.
از آنجا که حضور زنان در عرصه عمومی مقبول و پسندیده نبود، زنان طبقه سرامد به ندرت از خانه بیرون می آمدند. با این وصف، زنان شاغل که عموما از طبقه فرودست بودند به دلیل رفت و آمد در کوی و برزن «محترمه» شمرده نمی شدند و اغلب به آنها اهانت میشد. مشاغلی که زنان برعهده داشتند شامل مشاطه گری، قابلگی، دلاکی، دلالی خدمتکاری، مرده شویی، مطربی، دایگی، روضه خوانی و امثالهم بود. البته در میان این مشاغل، دایگی و روضه خوانی موقعیت بهتری داشتند.
زنان روضه خوان در مجالس و مهمانی هایی که به مناسبت های مذهبی برپا میشد، همچون نذری دادن، مولودی خوانی، سوگواری ها و عزاداری های مذهبی و غیره حضور می یافتند و مجلس را اداره میکردند. زنان روضه خوان در شهر و محله خود شهرت داشتند. نقل است که «در دوره محمدشاه زنی واعظ به نام حاجیه ام سلمه مشهور به رابعه ثانی که در وعظ زنان استعداد خاصی داشت و محمدشاه به ذوق و سخنوری او پی برده بود، حاجیه را به کرمان فرستاد تا اهالی کرمان نیز از وعظ او مستقیما مستفیذ شوند.»
در مقایسه با زنان شهری، زنان ایلیاتی و روستایی از آزادی های اجتماعی بیشتری برخوردار بودند. آنان در تأمین معاش خانواده در کنار مردان در تولید صنایع دستی و فرآورده های شبانکارگی نقش پررنگی داشتند.
تقسیمات طبقاتی جامعه قاجار به صورت مشخصی از طریق پوشش، آداب و رفتار معاشرتی و شیوه زندگی در عرصه عمومی هویدا بود؛ مثلا، لباس و کلاه مردان موقعیت اجتماعی و تمکن مالی آنها را نشان میداد: تجار و بازرگانان فینه با عمامه شیر شکری یا مندیل یا کلاه پوست بخارایی به سر می گذاشتند. اعیان و اشراف هم کلاه های بلند داشتند. اندازه طول کلاه ها در رقابت برای به رخ کشیدن شأن و منزلت اجتماعی به تدریج آنقدر بلند شد که به 75 سانتیمتر هم رسید.
مردان طبقه متوسط عمدتا کلاه های نمدی بر سر می گذاشتند و فقرا که توان خرید کلاه نداشتند پارچه ای کوتاه بر سر می بستند، زیرا در دوره قاجار تمام مردان سر خود را می بایست می پوشاندند و این نشانه شرافتشان بود. اگر مردی پوشش بر سر نداشت او را مجنون می پنداشتند. علما، روحانیون و طبیبان که خود بر تمایزات دیگری دلالت داشت. منزلت و جایگاه اجتماعی داشتند به جای کلاه عمامه بر سر می گذاشتند. رنگ عمامه خود بر تمایزات دیگری دلالت داشت.
اعیان و اشراف حتی اگر تمول و ثروت خود را از دست می دادند، باز هم لقب و افتخارات و فاصله طبقاتی خود را با جدیت حفظ می کردند. از آن طرف، طبقات فروتر نیز به فکر به زدن این ترتیبات و از میان بردن این شکاف نبودند. یکی از سیاحان اروپایی درباره هنجارهای جامعه دوره قاجار چنین می نویسد: «توصیف آداب معاشرت در ایران جزئیات و ریزه کاری را دارد. اما هر کسی چند و چون آن را میداند و از ابتدای جوانی چنان به سهولت رعایت است و در واقع چنان در مدارج اجتماعی هویداست که هیچ فردی در بدترین شرایط، از موقعیت دقیق و مناسب خود و آداب و اصول مربوط به آن بی خبر نیست.»
از ابتدای دوره قاجار تا پایان دوره ناصری اختلافات و فاصله طبقاتی در جامعه امری مسلم و مشیت الهی پنداشته میشد. از همین رو تفاوت های طبقاتی موجب و انگیخته شدن خصومت و شورش های بین طبقاتی نمیشد. این نگرش تسلیم و رضا به تقسیم بندی های اجتماعی اقتصادی مکتوم و تمایز و امتیازهای ناشی از آن به تدریج از دوره تکوین مشروطه در اواخر دوره مظفری از سوی طبقه متوسط به چالش کشیده شد.
طبقه متوسط
در رأس طبقه متوسط تجار و بازرگانان خرده پا بودند، اما پیکره این طبقه اجتماعی اقتصادی را اهالی بازار تشکیل می دادند که شامل «کسبه» (فروشندگان اجناس)، «پیشه وران» (صاحبان فن و حرفه) و «صنعتگران» می شد. میرزاها، روحانیون و اطبا نیز در این طبقه جای می گرفتند. با گسترش بوروکراسی اداری و تشکیلات دولتی و خدمات شهری از نیمه سده سیزدهم ه. ق مواجب بگیران دولتی نیز به طبقه متوسط شهری پیوستند و این طبقه وسیع تر شد. نکته قابل توجه آنکه این گروه نوظهور در طبقه متوسط از ثبات در آمد مکفی برخوردار نبودند، چرا که پرداخت دستمزد مواجب بگیران دولتی و کارگران اغلب ماه ها به تعویق می افتاد.
کاسبان
براساس مقاله نگاهی به نظام طبقاتی دوره قاجار در بخشی از کتاب جامعه نگاری عهد قاجار باید بدانید که کاسبان دکاندارهای فروشنده کالا بودند؛ مانند بقالان، بزازان، علافان، قصاب ها، صرافان، توتونچیان، قنادان و غیره. برخی از اصناف راسته مخصوص به خود را در بازار داشتند، مانند پارچه فروشان که در بازار بزازها مستقر بودند. برخی دکانها مانند دکانهای آذوقه و تنباکو فروشی در بازار پراکنده بودند. مطابق آمار سال 1269 ه. ق /1231 ه. ش، که یک سال پس از قتل امیرکبیر تهیه شده است، از کل دکان های بازار تهران که مجموعا 3٫791 باب «دایر» بود، 1٫354 باب یعنی 35 درصد دکانها آذوقه فروشی بودند.
از این میان، بقالی با 532 باب، عطاری با 213، نانوایی با 199، سبزی فروشی با 98 و قصابی با 89 باب به ترتیب بیشترین دکانها را تشکیل می دادند. پس از دکان های خوراکی فروشی، دکان تنباکو فروشی بزرگترین تعداد دکان را شامل میشد: 109 دکان. علاوه بر دکان هایی که در بازار بودند، در محلات مختلف تهران نیز دکانهای متعددی وجود داشت. در آمار تهیه شده به تاریخ 1320 ه. ق/1281 ه. ش، تعداد دکانهای محله دولت 2.546، محله سنگلج 1٫824، چال میدان 1٫453 و محله عودلاجان 1.314 باب بوده است.
چاروادارها
چاروادارها راهنمایان مسافران طی سفر بودند، ضمن آنکه تهیه چهارپا و کلیه وسایل سفر را هم به عهده داشتند. در یک کلام، سفر بدون چاروادارها غیرممکن بود.
قبل از شروع سفر، قراردادی میان مسافر و چاروادار منعقد میشد که در آن زمان آغاز حرکت، مسیر و مدت زمان سفر، منزلگاه ها و محل های توقف در طول مسیر تعداد و نوع حیوانات بابر و وسایلی که چاروادار عهده دار تهیه آنها بود مشخص میشد. به ازای این خدمات، مسافر مبلغ توافق شده را در مقصد پرداخت میکرد. پس از انعقاد قرارداد، اگر مسافر شروع سفر را به تعویق می انداخت، در ازای هر روز، مبلغی بابت تاخیر حرکت و مخارج علیق چهارپایانی به مبلغ توافق شده به عنوان جریمه افزوده میشد.
مبلغ درخواستی چاروادارها به مسافت راه، کیفیت جاده، خطرهای احتمالی سفر و نوع چهارپایان درخواستی منسافران بستگی داشت. ادوارد براون قرارداد سفرش از تهران به اصفهان با چارواداری از اهالی روستای گیز اصفهان را چنین نقل می کند: «قرار شد او با سه رأس استر خوب و سر حال مرا در مدت دوازده یا سیزده روز به اصفهان برساند و در شهرهای قم و کاشان هر کدام یک روز توقف داشته باشیم و من هم در مقابل، مبلغ 10 تومان (حدود 3 لیره) به او بپردازم.»
سفر به حومه شهر ارزان بود. بروگش و هیئت سفارت آلمان در سفر ییلاقی به دماوند در سال 1859م / 1276 ه. ق یک چاروادار را «اجیر می کنند» که حاضر می شود قاطرهای خود را روزی دو قران کرایه دهد.
چاروادارهای با تجربه و راه بلد نقش بسزایی در هموار کردن سفرهای پرمشقت و مخاطره آمیز آن زمان داشتند. ادوارد براون با تاکید بر این امر می افزاید: «دلپذیری و لذت بخش بودن سفر بستگی تام و تمام به اخلاق خوب و خوش صحبتی چاروادار خوب در طول راه مسافر را با داستان ها و لطیفه هایش سرگرم میکرد. یک چاروادار خوب در سفر فولکلور فراموش شده بیابان و صحرا را بازگو می کند. مناظر و اشیای دیدنی را نشان می دهد و در غیر این صورت، چه بسا که از کنار آنها بی تفاوت عبور کنند. او منزلگه و محل های توقف را طوری تنظیم می کند که مسافر بتواند به بهترین وجهی از دیدن نقاط و اماکن دیدنی بهره ببرد.»
از آنجا که جان و مال مسافران در دست چاروادار قرار داشت، درستکاری و امانتداری آنها بسیار حایز اهمیت بود. غالبا هم این گروه خوشنام بودند. کارلا سرنا می نویسد: «چاروادارها در این سرزمین طبقه ای را تشکیل می دهند که دارای اعتبار و اهمیت خاصی هستند. از کرانه های خزر تا خلیج فارس، از مرزهای هند تا سرحد چین هر آذوقه و محصولی را آنها به دست مردم می رسانند و سخت مورد اعتماد همه هستند. انصافا درستکاری و امانتداری قابل ستایش است. به ندرت دیده شده که در کاروانی چیزی در بین راه مفقود شود.»
چاروادارها زندگی سختی داشتند آنها عمرشان را در راههای صعب العبور و پرخطر می گذراندند. دیرتر از همه می خوابیدند و زودتر از همه بیدار می شدند تا بار و بنه را ببندند. بروگش تعریف می کند: «چاروادارها بین آقا و نوکر فرقی نمی گذارند و همه را با تندی و با یک فریاد و صدا از خواب بیدار می کنند. با صدای چاروادار باید فورا بلند شد و لباس پوشید و تا همه از خواب بیدار نشوند قاطرها را نمی توانند بار کنند، زیرا رختخواب ها را باید جمع کنند و روی قاطرها ببندند و این کار وقتی میسر است که همه کاروانیان بویژه ارباب ها که رختخواب بیشتری دارند از خواب بیدار شوند.»
به گفته سیاحان، چاروادارها مردمان قوی و قانعی بودند که با اندکی خوراک و آب طی روز راه بسیاری می پیمودند و در توقفگاه ها نیز در حالی که مسافران خستگی از تن به در می کردند آنها همچنان در تکاپو بودند. در روایت کارلا سرنا آمد: «آنها راههای دور و درازی را پا به پای چهارپایان، حتی گاهی جلوتر از آنها، پیاده راه می رفتند. وقتی هم که به منزل می رسیدند، به تعمیر زینها و اصلاح بسته ها و سایر وسایلی که در طول راه آسیب دیده اند می پردازند. شب هنگام نیز برای مراقبت اسباب و اثاث و کالاهایی که به دست آنها سپرده شده است به نوبه کشیک می دهند و در واقع کمتر از قاطرها خواب و استراحت دارند.»
چاروادارها در طول سفر وقت کافی برای انجام دادن امور شخصی خود حتی فرایض دینی نداشتند. بروگش نماز خواندن یکی از چاروادارها را «در حال حرکت کاروان» چنین توصیف می کند: «به محض آنکه سپیده صبح می زد چاروادار که مرد شیرازی بلندقامتی بود، با لباس و جبه بلند از روی قاطر خود پایین می پرید و به یک طرف از جاده می رفت. اسلحه ای را که در دست داشت زمین می گذاشت و جبه خود را روی زمین پهن میکرد و بعد کفش های خود را در می آورد و آستین ها را بالا می زد و کیسه کوچکی از خاک تیمم تربت کربلا را از جیب بزرگ خود بیرون می آورد و چون در بیابان آب در دسترس نبود با این خاک تیمم میکرد.
بعد رو به قبله می ایستاد و مشغول نماز خواندن و عبادت میشد. در این حال، کاروان به حرکت خود ادامه میداد و چاروادار دور میشد. ولی او بدون توجه به این امر با خیال راحت نماز میخواند و به رکوع و سجود می رفت و بدون هیچ عجله ای نماز خود را تمام میکرد. سپس کفش های خود را پوشیده، جبه اش را روی دوش می انداخت، اسلحه اش را بر میداشت و با قدم های تند به حالت دو می آمد تا خود را به کاروان می رساند و دوباره سوار قاطرش میشد.»
در کاروان ها و قافله های بزرگ چاروادارها زیر نظر جلودار که گاهی صاحب چهارپایان قافله بود کار می کردند. در این موارد، جلودار مسئولیت مسافران و اسباب اثاثیه آنان را به عهده میگرفت، زمان و مکان اقامتهای طول راه را تعیین میکرد و بر توزین و بسته بندی و بارگیری بارها و به طور کلی بر کار چاروادارها نظارت میکرد. در یک کلام، رئیس کاروان قلمداد میشد و از همین رو جلودار همواره پیشاپیش کاروان حرکت میکرد.
فروشندگان دوره گرد
فروشندگان سیار و دوره گرد بخش دیگری از طبقه فرودست جامعه را تشکیل میدادند. این فروشندگان دوره گرد اجناس و کالاهای متنوعی، به قول معروف از «شیر مرغ تا جان آدمیزاد»، می فروختند. تنوع اجناس آنان از توصیف بنجامین میتوان دریافت: «قالی و قالیچه های نو و عتیقه بافت کردستان، ترکستان و کرمان، شالهای گرانبهای کشمیر، کارهای گلدوزی و برودری دوزی رشت و شیرا، قلیان سر نقره و طلا و میناکاری شده، جعبه ها و قلمدان های حکاکی و منبت کاری شده، مخمل های زردوزی شده، خنجرها و کاردهای قدیمی خراسان، کاسه و پیاله های لعابی قدیمی و...
گروههای بی طبقه
جدا از این مشاغل طبقه فرودست، گروههای دیگری در جامعه شهری بودند که سازماندهی و طبقه اجتماعی اقتصادی مشخصی نداشتند؛ لوتی ها، متکدیان، دراویش، مطرب ها و دلقک ه ا از جمله این افراد «بی طبقه» شمرده می شدند. البته نباید از نظر دور داشت که بر خلاف لوتی ها و دروایش و متکدیان که انگل وار زندگی می کردند، مطرب ها با دریافت دستمزد روزگار می گذراندند اما به دلیل دید تحقیر آمیز اجتماع به آنها در یک ردیف قرار گرفته بودند.
علت تخفیف اهالی طب یکی آن بود که نواختن آلات موسیقی مقبولیت و مشروعیت اجتماعی نداشت، تا جایی که نجبا و اشراف و اصیل زادگان آن را عیب می شمردند و دیگر آنکه مطرب ها چندان پایبند به قیود مذهبی و عرفی جامعه نبودند و حتی ابایی از تظاهرات خلاف شرع نداشتند. برای نمونه، آنها در محافل و مجالس با حرکاتی نمایشی «ساقی گری» میکردند و حتی علنا مسکرات می نوشیدند. از همین رو مطرب ها جایگاه و اعتبار اجتماعی بسیار پایینی داشتند و مردم آنها را با لوتیان در یک ردیف قرار داده بودند.
البته در میان آنان نوازندگان خوش قریحه و با استعدادی بودند که فراتر از طرف افزایی مجالس به غنای موسیقی اهتمام می ورزیدند، مانند حبیب سماعی، از نوازندگان دربار ناصری که سازی شبیه کمانچه ولی با دسته ای بلند ساخته و نامش را «مجلس آرا» نهاده بود و ایستاده آن را می نواخت.
در اکثر مهمانی های اعیانی «عمله طرب» جهت شادی و سرگرمی مهمانان دعوت می شدند. ساده ترین دسته مطرب ها بنا به مشاهدات ادوارد براون از سه نفر تشکیل می شد: نوازنده های سه تار و تنبک و یک نفر خواننده. گاهی چند پسربچه رقاص هم گروه را همراهی میکرد که با حرکات و اطوار ماهرانه حاضران را به وجد می آوردند.
در دوره قاجار، به گواه همه سیاحان اروپایی و نگارندگان ایرانی، رقص رقاصه ها در حضور مردان منسوخ شده بود و در محافل و نمایش ها، مردهای جوان و پسر بچه ها با پوشیدن لباس زنانه و آرایش صورت و موی خود به شمایل زنان در می آمدند. این امر به سبب مقررات و عرف سختگیرانه و جدایی زنان از مردان در آن دوره بود که هر گونه اختلاط یا دسترسی مردان به زنان نامحرم و بیرون از حرم را نامشروع و غیرممکن می نمود. اما اروپاییانی مانند تانکوانی و کپل، بی توجه به این عرف جامعه ایران در آن دوره، هنرنمایی و رقص پسران نوبالغ زن پوش در ضیافت های مردانه را به تمایلات «غیرطبیعی» مردان ایرانی ربط داده اند.
سر هارفورد جونز بریجز، نخستین سفیر بریتانیا در ایران دوره قاجار و در عهد فتحعلی شاه نیز با اشاره به پسر بچه هایی که در گروه نوازندگان آواز می خواندند. می نویسد: بیشتر رجال ایرانی پسرانی با این توصیف دارند که پیش خودشان نگهداری می کنند، اما شاه تازگی ها این امتیاز را محدود به نجبا و صاحب منصبان تراز اول کرده است.
ویلیام اوزلی، برادر سفیر انگلیس در دربار قاجار در اوایل قرن نوزدهم م / سیزدهم ه. ق، درباره مهمانی که به افتخار او در تبریز برپا کرده بودند، چنین نقل می کند: «پس از صرف تعارفات رایج قهوه و قلیان، رقص به نمایش گذاشته شد، رقاص پسری بی ریش و حدودا پانزده یا شانزده ساله بود که لباسی کاملا زنانه پوشیده بود و با منزجر کننده ترین اداهای زنانه از ظاهر و طریقه رقصیدن دختران تقلید میکرد. گاهی با صدای کمانچه یا ویولن ایرانی برای چندین دقیقه در یک نقطه به دور خودش می چرخید و گاهی با پیچش بدنش به طرزی ناخوشایند و با تکان دادن اندامش با موسیقی به آهستگی به روی زمین حرکت میکرد.
پسر دیگری نیز به همین منوال لباس زنانه پوشیده، برخاست و سپس شروع به رقصیدن کرد.» اگر چه برخی از غربیان همچون اوزلی، کپل و تانکوانی از رقاص های گروه طرب در محافل مردانه با انزجار یاد می کنند و آن را معلول گرایش های انحرافی و مردان ایرانی می پندارند، پاره ای دیگر از اروپایی ها به دور از پیش فرض های شرق شناسانه به توصیف کار اهالی طرب و ابواب جمعی آنها پرداخته اند. دکتر بروگش شرح مفصلی از برنامه های یک دسته مطرب در یکی از مهمانی های مردانه در همدان آورده که پسران جوان رقاص با مهارت فوق العاده ایرانی، ترکی، کردی و افغانی می رقصیدند و نوازندگان موسیقی های مختلف را می نواختند.
در مجالس زنانه نوازندگان زن دعوت می شدند و کنیزهای خانه می رقصیدند. اما پرطرفدارترین دسته مطرب های محافل زنانه دسته هایی بودند که نوازندگان و خوانندگانشان مردان نابینا بودند، زیرا هم بهتر از زنان می نواختند و هم می خواندند و هم منعی برای حضورشان در اندرونی ها نبود. در دوره ناصرالدین شاه دو دسته از این نوازندگان نابینا معروف به «دسته کورها» و «دسته مومن کور» در تهران بروبیایی داشتند و حتی به اندرون حرم شاهی نیز راه پیدا کرده بودند.
«دسته کورها که رئیسشان کریم نام داشت و خود تار و کمانچه می زد و با تار نیز می رقصید. چند نفر دیگر همراه داشت که یکی ضرب گیر بود و نفر دیگر دف می زد. دختر کریم در این گروه کمانچه می کشید و زن دیگری آواز می خواند.» یکی دیگر از «دستجات نوازندگان دربار ناصری دسته گوهر خماری بودند که دسته مطرب زنانه بحساب می آمدند و در جشن ها و عروسی ها به ویژه در اندرون به اجرای برنامه می پرداختند.»
مطرب ها علاوه بر ساز و آواز از راههای دیگری هم اسباب تفریح مهمانان میشدند: شکلک های عجیب در می آوردند. تقلید صدا و شعبده بازی و گاهی آکروبات بازی می کردند. آنها برای این هنرنمایی دستمزد قابل توجهی نیز از صاحب مجلس دریافت می کردند.
در کنار عمله طرب دلقک ها نیز با اجرای برنامه در مهمانی ها درآمد خوبی داشتند. مثلا، «اسماعیل بزاز که در تقلید لهجه اصفهانی مهارتی تام و تمام داشت، بابت حضور در هر مجلس یا نمایشنامه ای معادل پنج قران دستمزد می گرفت. عزیز کاشی و دار و دسته اش رقمی در همین حدود برای شرکت در هر مجلس دریافت می داشتند و شیخ شیپور که قادر بود با دهان خود صدای شیپور را به بهترین نحو ممکن تقلید کند و بعدها به دلیل برخورداری از همین هنر به دربار راه یافت دستمزدش برای هر شب کار سه قران بود و سایر دلقک ها دستمزدی بین یک تا سه قران دریافت می داشتند.»
اما این تنها عایدی آنها از مجالس نبود؛ دلقک ها از مهمانان نیز انعام می گرفتند. علاوه بر آن، افرادی که نمی خواستند دلقک مجلس سر به سرشان بگذارد و آنها را سوژه خنده جمع نماید به او مقادیری می پرداختند تا از شوخی معافشان دارد. گاهی نیز برخی از مهمانان با پرداخت انعام دلقک را بر می انگیختند تا فرد خاصی را که در مهمانی حضور داشت دست بیندازد و تخفیف کند. این گونه انعام دادن به دلقک ها در دربار شاهی بسیار رواج داشت، زیرا دلقک های دربار علاوه بر ایجاد نشاط و سرگرم کردن شاه، وی را از رفتار و عملکرد رجال سیاسی مطلع می ساختند.
ضمن آنکه در مجلس با شوخی و کنایه به خود درباریان نیز قصوراتشان را گوشزد میکردند، کریم شیره ای، معروف ترین دلقک دربار ناصری در این کار سنگ تمام میگذاشت و به همین دلیل رجال شاه مبالغ زیادی به او می دادند تا از نیش و کنایه های او در امان بمانند. مَثَل «خر کریم را نعل کردن» از همین جا در میان عوام رواج یافت و اشاره به «رشوه دادن به کسی برای بستن زبانش» دارد.
مشهورترین دلقک های دربار شاهان قاجار کریم شیره ای، حبیب دیوانه، اسماعیل بزار و شیخ شیپور بودند. در میان آنها کریم شیره ای آوازه بیشتری یافت، به نحوی که به مقام نایب نقاره خانه رسید و مسئول مطرب های دربار شد. دلقک های دربار از آنجا که اسباب تفریح شاه را فراهم میکردند محبوبیت خاصی نزد او داشتند. نقل است که وقتی حبیب دیوانه بیمار شد، ناصرالدین شاه چنان نگران شد که از اعتماد السلطنه وزیر انطباعات خود خواست طبیبی بر بالین او بیاورد.
با وجود این الفت و نزدیکی، اگر شوخی های دلقک از حد میگذشت و خاطره شاه را مکدر می نمود، جانش به خطر می افتاد. اعتماد السلطنه روایت می کند که یک بار شاه به مجلسی وارد شد. شیخ شیپور دلقک با صدای بلند گفت: «حضرت گاو تشریف آوردند! تعظیم کنید»، شاه برافروخته شد، دستور داد ریسمانی به گردنش بیاویزند و خفه اش کنند. وساطت امین السلطان دلقک را از این مهلکه رهانید.
ویژگی مشترک دلقک ها رک گویی و جسارتشان بود. آنها در نمایش هایشان، چه در قهوه خانه ها و مجالس و چه در حضور شاه و درباریان، با نکته سنجی و بدیهه گویی به مسایل روز و مشکلات مردم کوی و برزن هم اشاره می کردند. یکی از این نمایش ها «بقال بازی» بود، که در مناسبت های خاصی مانند عید نوروز یا سالروز تولد شاه در حضور او اجرا میشد. مضمون نمایش بقال بازی شرح مصایب مردم از ظلم و جفای صاحب منصبان حکومتی بود، تا توجه شاه را به نارضایتی مردم از کارگزاران حکومتی جلب نماید. در نسخه نمایشی منسوب به کریم شیره ای که در استان گلستان به مناسبت سالروز تولد ناصرالدین شاه به جا مانده، رفتار ناشایست و ناروای کارگزاران حکومت به سخره گرفته شده است.
لوتی ها
لوتی ها که در همه شهرهای ایران دیده می شدند از دیگر گروههای بی طبقه جامعه آن دوره بودند. آنان کار و کاسبی معینی نداشتند و سربار دیگران بودند و با آنکه طفیلی محله خود محسوب میشدند، از هیچ گونه گردن کلفتی هم دریغ نمی ورزیدند. آنها از صبح تا شام در حالی که کلاه نمدی خود را به حالت کج روی سر داشتند، دکمه های پیراهن را باز می گذاشتند و دستی بر قمه داشتند، مست و هوشیار در کوچه و خیابان پرسه می زدند.
بروگش در وصف لوتی ها می نویسد: «از همه طبقات خطرناک تر طبقه لوتی ها و جاهل های محلات است. آنها دایما در صدد سوء استفاده هستند و به محض آنکه موردی برای اعتراض پیش آید و دکان ها و بازارها بسته شوند، آنها دور هم جمع می شوند و به راه می افتند و شروع به غارت اموال مردم و حمله به خانه پولداران می کنند و گاهی متعرض زنان و کودکان هم می شوند. آنها در زمان آرامش و ثبات، زندگی خود را از راه باج گیری و قداره کشی تامین می کنند و در زمان شلوغی هم به جماعت مخالف محلق می شوند و در لباس آنها به چاپیدن و غارت اموال مردم می پردازند و با این کار لطمه بزرگی هم به مخالفان می زنند. لوتی ها کار ندارند، روزها یا خوابند یا در کوچه ها و بازار و سرگذرها به ولگردی مشغولند ولی شبها بیکار نشسته، دست به دزدی و قاچاق می زنند.
لوتی ها که «بزن بهادر» و قلدرهای محلات قلمداد می شدند گاهی در خدمت طبقه اعیان و اشراف در می آمدند تا در کوی و برزن از آنها و ابواب جمعی در برابر جاهل های دیگر محلات مراقبت و حمایت کنند. در اغلب مواقع آنها آشکارا رفتارهای هنجارشکنانه داشتند، عرق خوری و قماربازی می کردند و عامل اکثر اغتشاش ها و بی نظمی های محلات بودند، بدین سبب افکار عمومی لوتی ها را گروه بیکاره و اوباش میدانست.
