جاجرم یکی از شهرستانهای دیدنی استان خراسان شمالی است

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، جاجرم یکی از شهرستانهای دیدنی استان خراسان شمالی است.

این منطقه از دوران پیش از تاریخ تا ادوار متأخر اسلامی بطور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطه خراسان ایفا کرده و مورد توجه بوده است.

شهرستان جاجرم در جنوب غربی استان خراسان شمالی قرار گرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می شود. این شهرستان با مساحت 3654 کیلومتر دارای 3 شهر، 3 بخش، 5 دهستان و 55 آبادی است. جمعیت شهرستان جاجرم بالغ بر 36 هزار نفر برآورد شده است.

شهرستان جاجرم بطور کلی با توجه به میزان بارندگی های سالانه جز مناطق خشک قلمداد می شود و اقلیم بیابانی و نیمه بیابانی دارد. ارتفاعات واقع در شمال شهرستان که از شرق به غرب در حاشیه شمال شهرستان امتداد دارد در مواردی بیش از 2000 متر ارتفاع دارند و بطور کلی باعث ایجاد آب و هوای ملایمتری در این منطقه شده است. ارتفاعات منفرد جنوب شرقی شهرستان شامل بخشی از کوههای جغتای است. رودخانه دائمی ولی کم آب و بسیار شور کال شور با جهت شرقی غربی در جنوب شهرستان جریان دارد و به دشت کویر در جنوب شهرستان می ریزد. بخش فراوانی از اقلیم این منطقه کویری و استپی است.

شهرستان جاجرم به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راههای کاروانرو همواره مورد توجه قرار داشته و از دوران پیش از تاریخ تا ادوار متأخر اسلامی بطور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطه خراسان ایفا کرده است. وجود محوطه های بزرگ از دوره های نوسنگی، مس سنگی و عصر مفرغ در پهنه شهرستان جاجرم آن را به یکی قدیمی ترین استقرارگاه های بشری در خراسان شمالی بدل کرده است. پراکندگی زیاد محوطه های باستانی مربوط به دوران اشکانی و ساسانی در این شهرستان، از شکوفایی این خطه در دوره تاریخی با بهره گیری از موقعیت مناسب آن بر سر راه ابریشم و معادلات سیاسی و تجاری آن دوران حکایت دارد.

بررسی گزارش های مورخان و جغرافیدانان دوره اسلامی نیز نشان از رونق این منطقه در سراسر دوره اسلامی دارد. ضرب مسکوکات مختلف بویژه سکه های طلا در جاجرم طی دوره ایلخانی و ایجاد کاروانسراها و رباطهای مختلف در بخشهای مختلف آن، به بهترین وجهی شکوفایی منطقه در سده های میانی اسلامی را بازگو می کند. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل و نقل مدرن، احداث راههای ترانزیتی و در پی آن حذف شبکه راههای قدیم و متروک ماندن راههای کاروانرو و کاروانسراها بتدریج از اهمیت آن کاسته شد و به سرعت افول کرد.

بنای مسجد جامع جاجرم در میانه بافت تاریخی شهر جاجرم واقع شده که هنوز بخشهایی از آنها برجای مانده اند. برخی پژوهشگران بنای اولیه مسجد جامع جاجرم را به دوره سلجوقی نسبت می دهند. این مسجد از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن بسیار ابتدایی و مشابه طرح یک ایوانی است. ورودی بندرها ضلع شمالی آن قرار گرفته که به یک صحن کوچک به ابعاد 5/7×5/7 وصل می شود. در دو ضلع شرقی و غربی صحن مسجد شبستان هایی ساخته شده که هر یک حدود 3 متر عرض دارند.

براساس مقاله جاجرم یکی از شهرستانهای دیدنی استان خراسان شمالی است، باید بدانید که فضای شبستان ها به وسیله طاق و ضربی پوشش یافته و به وسیله رواق هایی به صحن مرکزی مرتبط می شود. در پشت شبستان غربی یک فضای الحاقی در راستای شبستان اصلی ساخته شده که در فصول سرد سال به عنوان شبستان زمستانی از آن بهره می برده اند. سقف این تالار با طاقه ای چسبان پوشش یافته و در منتهی الیه جنوبی آن محرابی تعبیه شده است.

مسجد جامع جاجرم برخلاف الگوی رایج مسجد سازی مناره ندارد و در مجموع نمای بیرونی آن ساده و عاری از تزیین است. فقط بر پیشانی ایوان و در محل ورود به گنبد خانه چند کاشی فیروزه ای کتیبه دار وجود دارد که به شدت آسیب دیده اند. به غیر از این بیشتر تزیینات در گنبد خانه تمرکز یافته که اغلب شامل تزیینات گچ بری، کاربندی ها، قطاربندی در قسمت محراب، لچکی ها و چند کتیبه است. در دوره های متأخر اسلامی (احتمالاً صفوی) در برخی قسمت ها روی اندود گچ را با رنگ قرمز اخرایی تزیین کرده اند.

جهت صحن شمالی جنوبی است و ضلع جنوبی آن از طریق یک ورودی بلند به فضای گنبد خانه منتهی می شود. محراب مسجد در ضلع جنوبی گنبد خانه در میانه دیوار جنوبی قرار گرفته و 235 سانتیمتر ارتفاع و 85 سانتیمتر عمق دارد. گنبد دایره ای بنا به کمک چهار فیل پوش که رأس آنها به شکل ترکشهای خورشیدی تزیین شده بر فضای مربعی گنبد خانه استوار شده است. در مرکز عرقچین گنبد نقش یک ستاره 24 پر بطور برجسته کار شده است. مصالح بنا از خشت و گل، چوب، سنگ و ملاط گچ است که به احتمال فراوان در اصل پوشش کاشی داشته که امروزه به غیراز بخش کوچکی که از آن یاد شد، از بین رفته است.

براساس مقاله جاجرم یکی از شهرستانهای دیدنی استان خراسان شمالی است، باید بدانید که مسجد جامع جاجرم در چندین دوره مرمت شده و به نظر می رسد در دوره تیموری تغییرات اساسی در آن بوجود آمده باشد؛ به نحوی که شاکله کلی آن نشان از معماری دوره تیموری دارد.

اعتمادالسلطنه در مطلع الشمس بنا را این گونه توصیف می کند: بالای این صفه که کتیبه مقصوره است سه آجر کاشی نصب شده درروی یک آجر سبز که دو ثلث آن شکسته، نوشته شده است «توکلت» و در یک طرف «علی الله». در یک طرف و قیمابین صورتی شبیه به (مجمر) آویخته شده با خط سیاهی است و در گوشه دیگر آجر نوشته است «خدای بر آن بنده مسلمان» و زیر این عبارت «در کار» و زیر آن «بر عشر معروف» و زیر آن «دهه محرم سنه» پایین تر از آن «تقبل الله منه».

در آجر کاشی وسط با خط جلی برجسته لفظ یا احد نوشته شده است. در بالای آجر سبز دیگر «لا اله الا الله محمد رسول الله» و در زیر فاتحه الکتاب، بعد از آن سوره توحید و در زیر «به تاریخ بیستم ماه سنه سبع و سبیعن» و بعد از «سبعه و سبعین» کلمه لایقرا که ظن قریب به یقین «خمسمائه» بوده و به نظر می رسد در یک طرف طول آجر نیز نوشته شده است ان الدین عند الاسلام و در طرف دیگر شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکه و اولوالعلم قائماً بالقسط. این آجرها را از محل دیگر به اینجا آورده و نصب کرده اند، حالا آن محل خارج از مسجد بوده یا داخل الله اعلم.

در حال حاضر کتیبه کاشی های ایوان جنوبی آسیب دیده و کلمه «خمسمائه» از بین رفته است. تحقیقات بعمل آمده در محل نشان می دهد در سالهای پیش مسجد کتیبه ای داشته که اشعار روی آن تاریخ مرمت بنا را نشان می داده است:

توفیق ز حضرت واحد شد درویش علی ساعی این مسجد شد

تاریخ طلب نمودم از پیر خرد گفتا ز غنچه هم ساقط شد

ماده تاریخ درج شده در بیت دوم (کلمه غنج) سال 1034 را به عنوان تاریخ مرمت بنا ذکر کرده است. احتمالاً در نمای ایوان جنوبی مسجد کاشی هایی وجود داشته که تاریخ احداث آن را نشان می داده و بعدها از بین رفته است. سه کاشی کنونی نیز احتمالاً به هنگام تعمیرات از جای اصلی جابجا شده و از هم دور افتاده اند. این کاشی ها که اعتمادالسلطنه نیز شرح مفصلی از آنها ارائه کرده از نظر فن ساخت و رنگ لعاب با کاشی هایی که زمانی درون مقبره علی ابن مهزیار در شرق شهر جاجرم وجود داشته، قابل مقایسه اند. بنابراین تاریخ مذکور در آنها (557هـ) به زمان ساخت بنا ارتباطی ندارد.

تپه پهلوان یکی از مهمترین و قدیمی ترین محوطه های دوره پیش از تاریخ در خراسان شمالی است که سابقه استقرار در آن به دوره نوسنگی و مس سنگی، حدود 7 هزار سال قبل می رسد. مطالعات باستان شناسی در این محوطه باستانی نشان داده تپه پهلوان به عنوان یک محوطه کارگاهی مربوط به تولید ابزارها و زیورآلات سنگی در بین سایر محوطه های باستانی استان از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

آرامگاه خواجه مهزیار که در حومه شرقی جاجرم، ابتدای جاده جاجرم سبزوار واقع شده، از جمله آثار ارزشمند مذهبی تاریخی شهرستان جاجرم بشمار می رود که ساخت آن را به دوره ایلخانی نسبت می دهند. این آرامگاه پلان چهارطاقی ساده دارد که در پاکار گنبد به صورت هشت ضلعی درآمده و نهایتاً به کمک چهار فیل پوش، گنبد بزرگی بر فراز آن ساخته شده است. طبق برخی روایات مذهبی این بنا مدفن ابوالحسن علی بن مهزیار، از اعاظم اصحاب ائمه اطهار است. علی بن مهزیار از سوی امام رضا (ع) و امام جواد (ع) مقام نمایندگی و وکالت در نواحی جاجرم داشته و تألیفات و کتب متعدد از وی برجای مانده است.

آرامگاه شاهزاده ابراهیم در یک کیلومتری شمال روستای دربند از توابع بخش شوقان شهرستان جاجرم است. بنای امامزاده در دامنه شرقی تپه ای قرار دارد که دربردارنده لایه های استقراری از قرون 8-7 تا دوره صفوی است. پلان اصلی بنا چهار ضلعی و متاثر از سبک چهار طاقی است ولی با الحاقات بعدی شکل دایرهای به خود گرفته است.

در نمای خارجی بندرها طرفین هر ورودی یک مناره کوتاه تزیینی ساخته شده است. در داخل ایوانهای شرقی و شمالی آثار تزیینات گچ بری به شیوه قالبی وجود دارد. با وجودیکه کتیبه ای در بنا وجود ندارد و نیز نمیتوان در متون تاریخی سند روشنی از زمان ساخت بقعه شاهزاده ابراهیم بدست آورد، سبک معماری بنا و شیوه اجرای طاق و قوسها معماری قرون 7 و 8 را به ذهن القاء می کند. به اعتقاد اهالی، مدفن امامزاده ابراهیم، برادر امام رضا (ع) است.

سردابه جاجرم یکی از آثار تاریخی دوره ایلخانی است که به صورت دوطبقه با مصالح سنگ و ملات گچ ساخته شده است. طبقه پایین در زیر زمین ساخته شده و یک ورودی در ضلع شرقی دارد که با شیب ملایمی به داخل بنا راه می یابد. پوشش سقف فضای زیرین قوسی است و چهار ستون در زیر سقف بار طبقه فوقانی را به دوش می کشند. بنای طبقه فوقانی پلان چهار طاقی دارد و نمای خارجی آن با طاقنماهایی تزیین شده است.

قزلر قلعه یکی از قلاع تدافعی شهرستان جاجرم است که بر فراز کوه بلندی در حاشیه شمالی جلگه شقان ساخته شده و بر دشت مجاور اشراف دارد. پلان قلعه بیضی شکل است و با مصالح سنگهای نتراشیده و ملات گل بر بنیاد صخرهای ساخته شده است. تاریخ ساخت این قلعه دقیقاً معلوم نیست ولی به احتمال فراوان در قرون میانی اسلامی ایجاد شده است. این قلعه در شهرستان جاجرم و شمال روستای جغدی واقع شد.

حمام خزینه ای جاجرم با 700 متر مربع مساحت در دل بافت تاریخی شهر و در کنار بقایای ارگ قدیم شهر قرار گرفته و به دوره متأخر اسلامی تعلق دارد. ورودی حمام از طریق یک سردر و 5 پله به رخت کن حمام راه می یابد که خود با یک دالان ارتباطی موسوم به میاندر به گرمخانه متصل می شود. میاندر دالان موربی است که نوعی فضای گذر برای دستیابی از فضای گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشک تر رختکن است. سایر بخش ها خزینه و چند اتاقک با سقف گنبدی را تشکیل می دهد.

در مجموع، این حمام از پنج قسمت شامل سه قسمت درونی و دو قسمت بیرونی تشکیل شده است. قسمت های درونی حمام عبارتند از رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه و آب انبار. قسمتهای بیرونی نیز شامل گلخن، منبع آب گرم و سرد و مخزن سوخت است. این بنا بدلیل ویژگی های شاخص فرهنگی و تاریخی در سال 1386 به شماره 22212 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. مطالعات و مرمت حمام تاریخی جاجرم از سال 1386 آغاز شده و در 1390 به عنوان موزه تاریخ شهر به بهره برداری رسیده است.

موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم شامل هشت غرفه است که در هریک گوشه ای از آداب و رسوم و تاریخ و فرهنگ مردم منطقه به نمایش درآمده است. غرفه های موزه عبارتند از غرفه استاد حمامی و غرفه پوشاک در قسمت سربینه، غرفه های دلاکی، عطاری و باستان شناسی در گرمخانه، غرفه محرم برای معرفی آیین نخل گردانی و غرفه معرفی مشاهیر و نیز غرفه معرفی صنایع دستی شهرستان جاجرم که در کنار هم تصویر گویایی از تاریخ و فرهنگ منطقه جاجرم را برای بازدید کننده ترسیم می کنند.

خانه شاه نشین خراشا معروف به شاه نشین بنی هاشم یکی از آثار ارزشمند دوره قاجار در روستای خراشا شهرستان جاجرم است که به صورت دوطبقه ساخته شده و طبقه فوقانی محل پذیرایی از میهمانان رسمی و رجال دولتی بوده است. این بنا به لحاظ داشتن تزیینات زیبای گچ بری که بویژه در اطراف شومینه ها تمرکز یافته و نیز کتیبه های ثلث شامل آیات قرآنی، ادعیه، نام پنجتن، تاریخ ساخت بنا و نام استاد گچکار و کاتب منحصر بفرد است.