نگاهی به حال و روز این روزهای گورستان اشکانی اهواز

ایلنا/ این خبر پیرامون نگاهی به حال و روز این روزهای گورستان اشکانی اهواز برای شما نوشته شده است.

نزدیک به یک سال از پیدا شدن گورخمره های برآمده از داده های باستانی در فاز 4 کوی ملت اهواز میگذرد. گورستانی نویافته که به باور کارشناسان نشانی از روزگار اشکانیان دارد. چنان که در چهاردهم تیر سال 1401 خورشیدی معاون وقت اداره کل میراث فرهنگی خوزستان این نکته را در گفتگو با خبرگزاری فارس یادآوری نمود: در این گورستان تاریخی گورخمره هایی سفالی و نخودی رنگ با اندود قیر شبیه به تدفین های اواخر اشکانی و اوایل ساسانی کشف شده و در آینده نزدیک با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی نسبت به کاوش گسترده در این محوطه اقدام می شود و اقدامات لازم برای ثبت ملی آن صورت خواهد گرفت.

اما تاکنون نه تنها کاوشی در این زمینه انجام نگرفته است که شوربختانه فرنشین (مدیر) اداره میراث فرهنگی اهواز و معاونت میراث اداره کل میراث فرهنگی خوزستان نیز از برنامه ها و رویکرد خویش پیرامون این گستره تاریخی سخنی نگفته اند که این جستار خود به بدگمانی ها بر پایه نمونه های پیشین دامن می زند، زیرا در دو دهه گذشته سازه ها، دیوار ه ها، لایه ها، آوند های سفالی و گورخمره های بسیاری از دل خاک این شهر بیرون آمد که با بی مهری و چشم پوشی دست اندرکاران میراث فرهنگی سر به مهر ماند ه ا ند.

پیرامون مقاله نگاهی به حال و روز این روزهای گورستان اشکانی اهواز باید بدانید که گاه نیز برخی گستره های تاریخی مانند تپه های باستانی مراونه، تپه های روستای رداده، سه راه صنایع فولاد، خرم کوشک، هفت پیرون «چنیبه» و زمین های پشت نیروگاه زرگان که به شوند (دلیل) داشتن نشانه هایی از کارگاه شیشه گری دوران اشکانی از جایگاه باستان شناسی و پژوهشی برجسته برخوردار هستند، بی هیچ پیگیری به حال خود رها شده اند. از این رو بیم آن می رود گورستان نویافته اشکانی نیز دچار سرنوشتی مانند نمونه های پیش گفته گردیده، خواسته یا ناخواسته به فراموشی سپرده شود.

اهواز کنونی بر ویرانه های شهر ساسانی هرمز اردشیر که روزگاری از نامی باشکوه و جایگاهی ارزنده برخوردار بوده، ساخته شده است.

چنان که ابن حوقل در صوره الارض می گوید: «اهواز شهری است معروف به هرمز اردشیر، ولایتی بزرگ و ناحیه ای پهناور و وسیع دارد.» به گفته جیهانی نیز در کتاب اشکال العالم «اهواز، نام هرمزشهر است که جمله شهرها را در آن ولایت به آن نسبت می دهند.»

برخی از رخدادنگاران (واقعه نویسان) ساخت این شهر را به دست اشکانیان و بعضی دیگر به فرمان اردشیر ساسانی می دانند. در مرآت البلدان آمد: «در دوره ایلام شهر اوکسین در حدود آن بوده است که کلمه اوکسی، هوز، هوج و خوز از یک ریشه هستند. اشکانیان این شهر را تجدید بنا کرده، سپس اردشیر آن را دوباره ساخته است.» حمزه اصفهانی نیز در رویه (صفحه) 45 کتاب سنی ملوک الارض و الانبیا می نویسد: «اردشیر ساسانی شهر اهواز را پی افکند و سد بزرگی بر کارون بنا نهاد.»

آنچه روشن است هرمز اردشیر پیش از اسلام فراتر از گستره کنونی اهواز شهری پرآوازه بوده است. مردمانش بیشتر به کشاورزی و داد و ستد کالا پرداخته و به گفته محمد علی امام شوشتری «شکر، خرما و پارچه های ابریشمی آن به اطراف عالم مانند چین، هند و آفریقا صادر میشد و مردمش توانگر و ثروتمند بودند.» همچنین مقدسی از انبوه کارگاه های پارچه بافی تا هنگام خلافت عباسی نام می برد. اسماعیل ابوالفدا نیز از «باغ های عالی، انواع اشجار و زراعت نیشکر» سخن می گوید.

به گفته نگارنده کتاب مجمل التواریخ در رویه 61 کتاب، این شهر دو بخش جداگانه ویژه بزرگان مانند دبیران، موبدان و ارتشیان داشت که آن را «هرمشیر» و بخش دیگر به نام هوجستان وازار «خوزستان بازار» که در آن بازرگانان، کشاورزان، پیشه وران و سایر مردم زندگی می کردند. همچنین در این شهر آتشکده کاروانسرا، سربازخانه، انبار، بازار و زمین های کشاورزی دیده میشد.

هرمز اردشیر یعنی شهری که از مهر و پشتیبانی خداوند و شاه برخودار است. بر پایه دست نوشته های پهلوی و گیتاشناسانی چون بلاذری و ابن حوقل از این شهر با نام های رام شهر، رام هرمزد و رام اردشیر نیز یاد شده است.

با آمدن اسلام به ایران، بخش بزرگان این شهر به دست اعراب ویران شد اما هوجستان وازار پابرجا مانده آن را «سوق الاهواز» یعنی بازار هوزی ها نامیدند و پس از اندکی این نام به همه شهر گفته شد. در همین زمینه ابومنصور جوالیقی در سده پنجم قمری چامه ای را از «جریر» چکامه سرای عرب در سده نخست اسلامی آورده که نشان می دهد نام اهواز در میان اعراب نیز با «ه‍» نوشته میشد:

«سیرو ابنی العم فالاهواز منزلکم

ونهر تیری فما تعرفکم المعرب»

فخرالدین اسعد گرگانی نیز در سده پنجم در چامه ای (شعری) از اهواز این گونه سخن گفته است:

«یکی زان شهرها اهواز ماندست

کش او آن گاه شهر رام خواندست»

به باور گزارش نویسان تاریخی هرمز اردشیر تا سده ششم هجری کرسی خوزستان بوده است چنانکه ابوسعد سمعانی «اهواز را شهری مشهور دانسته که دانشمندان، بزرگان و بازرگانان بسیاری در آن زندگی می کنند.»

اما این شهر به شوندهای (علت) زیادی مانند جنگ ها و جنبش هایی مانند صاحب الزنج، دیلمیان و صفاریان، گسترش بیماری وبا و طاعون، جابجایی پایتخت استان به شوشتر، شکسته شدن سد شادروان، برگشتن رودخانه مشرگان (مسرقان) از جوی خود از پیشرفت بازایستاده و مردمانش پراکنده شدند. به گونه ای که اهواز از سده ششم رو به ویرانی نهاده تا سده چهاردهم هجری آبادانی به خود ندید.

بیگمان کاوش و بررسی گورخمره ها و گورستان نویافته اشکانی شهر اهواز که تیر سال گذشته در پی کنده و کاری های شرکت ملی حفاری نمایان گردید، می تواند رازهای ناگفته ای را از پیشینه کهن این شهر آشکار ساخته و بر دیرینگی آن بیفزاید. همچنین پاسخی باشد به کسانی که همواره در پی وارونه سازی و دروغ پرداری پیرامون پیشینه خوزستان هستند. یادمان باشد میراث فرهنگی یعنی آب و خاک که باید همچون «تمامیت ارضی» آن را ارج گزارد و پاسداری نمود. از این رو بایسته است دست اندرکاران اداره کل میراث خوزستان و شهر اهواز در سال 1402 با نگاهی ویژه و تلاشی افزون در راستای میراث بانی خویش بستر شایسته ای را برای کاوش گورستان اشکانی فراهم سازند.

نویسنده: اشکان زارعی