آشنایی با انواع سازهای ایرانی و خارجی
موسیقی از زمان های بسیار دور همزمان با حرف زدن انسان آغاز شد و تا به امروز در حالات مختلفی شنیده شده است. سازهای موسیقی (ایرانی و خارجی) انواع مختلفی دارند که با توجه به شیوه نواختن ، شکل ظاهری و در کل بدنه اصلی ساز به چند دسته تقسیم می شوند.
- سازهای زهی
- سازهای بادی
- سازهای کوبه ای
- سازهای صفحه کلیددار و الکترونیک
سازهای زهی
بربط (عود یا رود)
بربت ، رود یا عود ، سازی ایرانی از رده سازهای زهی زخمه ای است که در خاورمیانه از جمله ایران و کشورهای عربی رواج دارد. بربط از دیگر آلات موسیقی ایرانی می باشد که در زبان عربی آن را عود نامیده اند. عود سازی زهی زخمه ای محسوب می شود که دارای کاسه ای بزرگ و دسته ای کوتاه است. عود از جنبه تعداد سیم انواع گوناگونی دارد اما نوع معمول آن دارای 10 سیم است که به صورت دوتایی کوک می شوند و بعضی اوقات سیم یازدهم به سیم های دیگر اضافه می شود.
از اجزای تشکیل دهنده ساز می توان اشاره به لیست زیر کرد : صفه رو - خرک و سیم گیر - دسته - شیطانک - سرپنجه - پل - گوشی ها
تار
تار از سازهای زهی و ایرانی است که با زخمه نواخته می شود. تار در ایران و برخی مناطق دیگر خاورمیانه مانند تاجیکستان ، جمهوری آذربایجان و ارمنستان و گرجستان و دیگر نواحی نزدیک قفقاز برای نواختن موسیقی کلاسیک این کشورها و بخش ها رایج است. واژه تار خودش در فارسی به معنی رشته است. تارها از دوبخش کاسه و دسته تشکیل شده اند که در این میان کاسه تار نقش مهم تری دارد. این کاسه از چوب گردو ، توت و یا فوفل ساخته می شود.
تنبور
تنبور سازی است که دسته ای بلند و کاسه ای گلابی شکل دارد و معمولاً از چوب توت ساخته می شود. کاسه آن به دو صورت یک تکه (کاسه ای) که از قدیم مرسوم بوده و چند تکه ای (ترکه ای یا چمنی) است که به تقلید از کاسه سه تار در دهه های اخیر ساخته شده است
دیوان
دیوان از جمله سازهای مضرابی است. این ساز یک ساز کُردی است. و یکی از سازهای خانواده تنبور به حساب می آید ، که غیر از کردستان ترکیه در مناطق مختلف کردستان عراق و کردستان ایران و کردستان سوریه استفاده می شود و انواع خاصی از آن در مناطق مختلف کردستان ترکیه وجود دارد. دیوان سایز بزرگتر تنبور است. این ساز بر اثر سایزهای مختلفش به سه دسته جرا کوچک ترین سایز ، دسته کوتاه و دسته بلند تقسیم می شود. دسته دیوان 47 پره داشته و شامل 7 سیم است.
سه تار
سه تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته می شود. این ساز که به کمک انگشتان دست راست نواخته می شود ، دارای 4 سیم از جنس فولاد و برنج است که به موازات دسته ، از کاسه تا پنجه کشیده شده اند. سه تار دارای 25 پرده قابل حرکت از جنس روده حیوانات یا ابریشم است. صدای آن ظریف و تو دماغی و تا حدودی غمگین است و گستره صوتی آن از هنگامِ بمِ دو زیر خط حامل تا لا بمل بالای خط حامل و در نتیجه نزدیک به 3 اکتاو است. هنر نوازنده به کمک سه تار می تواند نوای دلنشین و معمولا ظریف و غمگین را بیافریند که توجه بسیاری را به خود جلب می کند.
سنتور
سنتور ساز زهی کوبه ای موسیقی ایرانی است. سنتور به شکل ذوزنقه که دارای سیم های بسیاری است و با دو زخمه چوبی نواخته می شود. رایج ترین نوع سنتور (9 خرکی) دارای 72 سیم است که به دسته های 4 تایی و در 18 دسته تقسیم می شود. این ساز را به حالت نشسته طوریکه ضلع بزرگ آن مقابل نوازنده و به صورت افقی قرار دارد به وسیله دو مضراب چوبی توسط نوازنده نواخته می شود.
ساز سنتور تشکیل شده است از اجزایی همچون : صفه رو - شیطانک - سیم گیر - گوشی ها - جعبه صوتی - پل ها - خرک و مفتول روی خرک - کلید کوک
کمانچه
کمانچه (ساز زهی آرشه ای) یکی از سازهای ایرانی و موسیقی خاور زمین است. این ساز از جنس چوب ، استخوان ، فلز و پوست حیوانات ساخته می شود. نواختن این ساز به صورت نشسته صورت می گیرد این ساز علاوه بر شکم ، دسته و سر ، در انت های پایینی ساز ، پایه ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می گیرد. نوعی از کمانچه معروف به کمانچه لری وجود دارد که پشت باز است و مردمان لر به آن «تال» می گویند کمانچه امروزی دارای 4 سیم می باشد. کمانچه در زمان قدیم تنها سه سیم داشته و پس از ورود ویولن به ایران به تقلید از آن سیم چهارم به آن افزوده شده است. این سیم ها به موازات درازای ساز گستردگی دارد
گیتار
گیتار نوعی ساز زهی است که با پیک یا انگشت نواخته می شود و از این جهت که سیم های آن در اثر ارتعاش تولید صدا می کنند ، به سازهای گروه کوردوفون (به انگلیسی : Cordophones) یا زه صدا تعلق دارد. این ساز علاوه بر داشتن قدمت تاریخی قابل توجه (چه از لحاظ ساختار آن و چه از لحاظ تکنیک های نوازندگی) توانسته است هم گام با تحولات موسیقی غرب پیشرفت چشمگیری داشته باشد؛ که در نتیجه گونه های متفاوتی از آن بوجود آمده و هم اکنون جایگاه ویژه ای در موسیقی جهان دارد. گیتارها براساس تعداد و جنس سیم های بکار رفته در آن به انواع مختلفی تقسیم بندی می شوند که شامل :
- گیتارهای چهار و پنج سیم
- گیتار شش سیم
- گیتار با سیم فلزی
- گیتار با سیم نایلونی
- گیتار هشت سیم و یا دوازده سیم
ویولن
ویولن ساز زهی و آرشه ای است. این ساز کوچک ترین عضو سازهای زهی-آرشه ای است. برای نواختن معمولاً روی شانه چپ قرار می گیرد و با آرشه که در دست راست نوازنده است نواخته می شود.کوک سیم های ویولن از زیر به بم به ترتیب : می (سیم اول) ، لا (سیم دوم) ، ر (سیم سوم) ، سل (سیم چهارم). ویولن یک ساز رشته ای است. به طور معمول ، ویولن چهار رشته دارد و معمولاً با کشیدن کمانی روی رشته های آن اجرا می شود. ویولن ها آلات موسیقی مهمی در انواع مختلف ژانرهای موسیقی از جمله جاز ، کانتری ، راک و موسیقی پاپ هستند.
دیگر اسامی سازهای زهی
- دوتار
- رباب
- سلانه
- سی تار
- چگور
- چونگیر
- تار باس
- تار آذربایجانی (9 سیم)
- چنگ
- دولسیمر
- باغلاما
- بالالایکا
- بانجو
- شهتور
- شورانگیز
- صراحی
- قیچک (غژک یا غیچک)
- کرشمه
- کنترباس
- قانون
- قاویز (زنبورک ترکمنی)
- قوپوز
- قیجاق (کمانچه ترکمنی)
- لوت
- مراژ
- ویولون آلتو
- ویولا
- ویولا د آمور
- ویولا داگامبا
- ویولای باس
- ویولن سل
- ماندولین
- هارپ
- یوکه لیلی
سازهای بادی
فلوت
فلوت از سازهای بادی چوبی (بی زبانه یا بی قمیش) است که برخلاف دیگر سازهای این دسته ، صدای آن نه از لرزش قمیش ، بلکه از نوسان هوای دمیده شده بر لبه دهنی (یا تیغه هواییِ) ساز تولید می شود. فلوت جزو سازهای بادی چوبی بدون زبانه است. ساز فلوت انواع گوناگونی دارد که شامل : دساز ریکوردر - ساز پیکولو - ساز کلیدی - پن فلوت
کلارینت
کلارینت یکی از سازهای بادی قمیشی است که انواع حرفه ای اش معمولاً از چوب سیاه آفریقایی ساخته می شود.کلارینت انواع زیادی دارد که روی هم آنها را «خانواده کلارینت» می خوانند. معمولاً منظور از کلارینت نوع سوپرانوی آن است.
نی
نی یا نی هفت بند از سازهای بادی ایرانی است نی هفت بند از گیاه نی ساخته می شود. برای ساخت این گونه نی آن را طوری برش می دهندکه از سر تا ته آن شامل هفت بند شود و اخیراً بصورت مصنوعی (نی اصلاح شده مصنوعی) نیز ساخته شده است. نی هفت بند یا به اصطلاح نی شامل 5 سوراخ در بخش جلو و یک سوراخ در بخش انتهایی خود است که توسط انگشتان کنترل می شوند تا با انتخاب مسیر خروج هوای دمیده شده در نی صدای دلنشینی از این ساز پخش شود.
با قرار گرفتن دهانه ساز در بین دندان های جلویی نوازنده و لوله کردن زبان در پشت آن ، و به جریان انداختن نفس ، صدای نی ایجا می شود. هرچند حالت گذاشتن انگشت و قرار دادن سر انگشتان روی سوراخ های ساز نی کار ساده ای می باشد ولی به صدا درآوردن این ساز کار بسیار سختی می باشد.
دیگر اسامی سازهای بادی
- ابوا
- باسون
- بالابان
- پیکولو
- تاریا
- ترومبون
- ترومپت
- توبا
- توبای بایرویت
- تویتوک (نی ترکمنی)
- دودوک
- دوزله (دونی)
- زامپونیا
- ساکسوفون
- سازدهنی
- سرنا
- سوسافون
- شمشال
- شهنای
- شیپور
- فاگوت
- فلوت ریکوردر
- فلوگل هورن
- قره نی
- قشمه
- کر آنگله
- کر (ساز)
- کرنای
- نی انبان
- هورن
- یدی بوغون (نی ترکمنی)
- لَله وا
- ملودیکا
سازهای کوبه ای
دف
دَفّ ، یکی از سازهای کوبه ای در موسیقی ایرانی است که شامل حلقه ای چوبی است که پوست نازکی بر آن کشیده اند و با ضربه های انگشت می نوازند.این ساز از سازهای ضربی ایرانی شبیه به دایره ولی بزرگ تر از آن و با صدای بم تر است. چنان که از کتاب های موسیقی و نوشته ها و اشعار بر می آید ، در دوره اسلامی ایران ، این ساز برای پشتیبانی از ساز و حفظ وزن به کار می رفته و رکن اصلی مجالس عیش و طرب و محافل اهل ذوق و عرفان بوده که قوالان هم با خواندن سرود و ترانه آن را به کار می بردند. در کتاب های لغت در معنی دف یا دایره می نویسند : آن چنبری است از چوب که بر روی آن پوست کشند و بر چنبر آن حلقه ها آویزند. در قدیم برای آنکه طنین بهتری داشته باشد روی دف پوست آهو می کشیدند.
تنبک (ضرب)
تنبک (تمبک ، دمبک ، دندونک و ضَرب) یکی از سازهای کوبه ای ایرانی است. این ساز پوستی ، از نظر سازشناسی جزء طبل های جام شکل محسوب می شود که از این خانواده می توان به سازهای مشابه مانند داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه و همچنین زیربغلی در افغانستان اشاره کرد. این ساز با استفاده از چوب درخت افرا ، گردو ، توت به شکل یک تکه در دو بخش تنه (حجیم تر) و نفیر (باریک تر) در سایز های متنوع ساخته می شود . اغلب تمبک های تک نوازی ها در سایز های کوچک و تمبک های ارکستر در سایز های بزرگتر می باشند. اجزای تشکیل دهنده تنبک : تنه - نفیر دهانه کوچک - دهانه بزرگ
دیگر اسامی سازهای کوبه ای
- تیمبال (تیمپانی)
- طبل
- دامارو
- دمام
- مثلث
- ماراکاس
- سنج
- زنبورک
- تومبا
- طبلا
- دهل
- تمپو
- کاخون
- دایره (زبان ترکی : گاوال)
سازهای صفحه کلیددار
پیانو
پیانو یکی از سازهای صفحه کلیددار و مشهورترین آن ها است. صدای پیانو در اثر برخورد چکش هایی با سیم های فلزی آن در داخل جعبه چوبی تولید می شود. این چکش ها در اثر فشرده شدن کلیدها (کلاویه ها) به حرکت در می آیند. سیم های پیانو به صفحه ای موسوم به «صفحه صدا» متصل شده اند که نقش تقویت کننده صدای آن ها را دارد. پیانو می تواند فرکانس هایی در حدود 20 تا 5000 هرتز را تولید کند و بیش از 7 اکتاو داشته باشد. این درحالیست که همه سازها این قابلیت را نداشته و محدود به دامنه خاصی از اصوات هستند.
ارگ
ارگ بادی و ارگ برقی (الکترونیک). ارگ بادی از یک ردیف لوله با اندازه های مختلف تشکیل شده است که صدا از نوسان هوا در این لوله های صوتی تولید می شود. در ارگ برقی مدارهای الکترونیک نوسان می سازند و بلندگویی صدا را بگوش می رساند.
آکوردئون
آکوردئون یک ساز بادی شستی دار با سطح مورب متحرک در دو طرف و بدنه فانوسی است.این ساز را نوازنده بین دو دست خود می گیرد که در میانه آن ، مجاری هوایی قرار دارند که با باز و بسته شدنشان توسط نوازنده صدا تولید می شود. در یک سمت صفحه کلید کوچکی تعبیه شده است که کلیدهای آن وظیفه کنترل ورود هوا به مجاری را دارند و در سمت دیگر جعبه بیس قرار دارد که معمولاً آن نیز دکمه های مخصوص خود را دارد.
دیگر اسامی سازهای صفحه کلیددار
- هارمونیون
- گارمون
- ویرجینال
- کلاوسن
- کلاویکورد
- چمبالو
- هارپسیکورد
- چلستا
سازهای الکترونیکی
- ارگ برقی
- ترمین
- سینتی سایزر
- کیبورد
- گیتار الکتریک
- گیتار بیس
- سه تار الکتریک
