بهترین فیلم های آندری تارکوفسکی | از مستند سفر در زمان تا استاکر

آندری تارکوفسکی در دنیای سینما یکی از آن نام‌های بزرگ و قابل ستایش است. کارگردانی مولف که در طول عمر نسبتا کوتاه خود توانست با فیلم‌هایی هرچند کم تعداد، نام خود را تا همیشه در جهان سینما جاودانه کند. او نیز مثل همه هنرمندان متعهد در سال‌های پایانی عمر خود مجبور به ترک وطن شد، اتفاقی که ثمره‌اش نوستالژیا یکی از جذاب‌ترین آثار کارنامه او بود. تارکوفسکی ۸ فیلم در کارنامه خود دارد یک مستند و ۷ داستانی که در این میان سه تای آن‌ها را در خارج از اتحادیه جماهیر شوروی ساخت. تارکوفسکی یکی از بزرگترین و تاثیرگذارترین کارگردانان تاریخ سینمای جهان است که در آثاراش مضامینی معنوی و متافیزیکی را بررسی می‌کند، چراکه او یک مسیحی ارتودوکس عمیقا معتقد بود. او از لحاظ سبک بصری نیز ، تصاویری رویایی و تکان‌دهنده را خلق کرد.

ریتم در فیلم‌های این کارگردان معمولا پایین است و برداشت‌های طولانی نیز یکی دیگر از مشخصه‌های سینمای این فیلمساز به‌حساب می‌آید. تارکوفسکی یکی از آن فیلمسازان دست‌نیافتنی است، کارگردانی که فیلم‌هایش در جهان‌هایی هیپنوتیزم‌کننده می‌گذرد و ناخودآگاه‌های انسانی سهم بسزایی در آن‌ها دارند. او در طول زندگی حرفه‌ای خود جوایز متعددی را دریافت کرد و توانست مخاطبان بسیاری را با خود همراه کند. تارکوفسکی سرانجام بر اثر سرطان درگذشت، وضعیتی که احتمالا لوکیشن‌های سمی مورد استفاده در فیلم استاکر برایش بوجود آورده بودند.

این فهرست بر اساس نظر تحریریه سینما انتخاب و رتبه بندی شده است

فیلم های آندری تارکوفسکی

۸. مستند سفر در زمان

مستند Voyage In Time

• کارگردان: آندری تارکوفسکی
• بازیگران: آندری تارکوفسکی
• سال انتشار: ۱۹۸۳

خلاصه داستان: مراحل ساخت فیلم نوستالژیا در این نمایش، مستند شده است. تارکوفسکی به‌همراه فیلمنامه‌نویس‌اش برای پیدا کردن لوکیشن با هم صحبت می‌کنند.

Voyage In Time، مستندی است که تارکوفسکی آن را به‌همراه دو فیلم دیگر داستانی خود یعنی ایثار و نوستالژیا بعد از ترک جماهیر شوروی ساخت. این نمایش، روایتی است درباره‌ی سفر تارکوفسکی به ایتالیا، مراحل ساخت نوستالژیا و همکاری او با تونینو گوئرا. درواقع سفر در زمان مستندی درباره‌ی ساخت فیلم نوستالژیا است. از آنجائیکه تارکوفسکی بعد از ترک وطن دچار فروپاشی می‌شود (که در فیلم شخصی نوستالژیا‌اش نیز مشهود است)، تصمیم می‌گیرد که از مراحل ساخت اولین اثرش در غربت فیلمبرداری کند. سفر در زمان تارکوفسکی را در آسیب‌پذیرترین موقعیت خود، گرفتار بین دو جهان و با آینده‌ای مبهم نشان می‌دهد.

بحث‌های میان تارکوفسکی و گوئرا بسیار جذاب و دوست‌داشتنی است. آن‌ها در طول مسیر بر سر مکان‌ها با یکدیگر بحث می‌کنند، درباره تاثیرات و الهامات حرف می‌زنند، روستاهای قرون وسطایی ایتالیا را مورد کاوش قرار می‌دهند. در طول این سفر گوئرا از تارکوفسکی می‌خواهد که درباره آثار و گذشته خود نیز به‌عنوان یک فیلمساز صحبت کند. تارکوفسکی در این مستند ۶۳ دقیقه‌ای درباره‌ی ماهیت سینما، هنر، فرهنگ، تاریخ و فلسفه هم بحث می‌کند. مستند سفر در زمان اثری جذاب، مهم و کمتر دیده شده است، دفتر خاطراتی گمشده که پر از مکاشفه و الهاماتی است که از یکی از بزرگترین کارگردانان مولف دنیا به‌جای مانده است.

۷. فیلم کودکی ایوان

فیلم Ivan's Childhood

• کارگردان: آندره تارکوفسکی
• بازیگران: نیکلای بورلیا
• سال انتشار: ۱۹۶۲
• میانگین امتیازات  Ivan's Childhood در IMDB: 8

خلاصه داستان: در طول جنگ جهانی دوم، ایوان بوندارف، کودکی که در جنگ یتیم شده، در جبهه شرقی کار می‌کند و به‌عنوان یک جاسوس با ارتش شوروی همکاری دارد. در این بین سه افسر شوروی در تلاش‌اند تا از این کودک مراقبت کنند.

کودکی ایوان اولین فیلم بلند آندری تارکوفسکی  بعد از ساختن چند فیلم دانشجوئی است. این فیلم در همان سال شیر طلای جشنواره ونیز را برد و توجه همه را به سینمای نوپای تارکوفسکی جلب کرد. Ivan's Childhood یکی از موفق‌ترین فیلم‌های تارکوفسکی از نظر تجاری است، فیلمی که چندین برابر هزینه تولیداش فروخت. کودکی ایوان داستان پسر یتیمی به‌نام ایوان را روایت می‌کند که والدین‌اش توسط نیروهای مهاجم آلمانی کشته شده‌اند. تارکوفسکی این فیلم را براساس داستانی به‌همین نام و نوشته‌ی ولادیمیر بوگومولوف ساخت. در ابتدا این پروژه به شخص دیگری سپرده شده بود و بعد از اینکه فیلم نهایی نتوانسته بود شورای هنر را راضی کند، تارکوفسکی مسئولیت ساخت دوباره‌اش را پذیرفت.

کودکی ایوان شبیه بسیاری از آثار همدوره‌ی خود، از جنگ تجلیل نمی‌کرد و در عوض هزینه‌های انسانی جنگ را به‌تصویر می‌کشید. تارکوفسکی بعد از اکران فیلم گفت که دوست داشته با ساخت کودکی ایوان، همه نفرت‌ خود را از جنگ نشان دهد به‌همین دلیل او جهان کودکی را انتخاب می‌کند، چراکه دوران کودکی در تضاد کامل با قتل، غارت و خون‌ریزی است. درواقع عنوان فیلم یک عبارت طعنه‌آمیز است زیرا ایوان دوران کودکی ندارد و این جنگ است که جای این لحظات را می‌گیرد. فیلم پرتره‌ای تیره، تار، ترسناک و هولناک از معصومیتی ازدست‌رفته خواهد بود. کودکی ایوان اثری سیاه‌وسفید است که در آن آندری تارکوفسکی تسلط کاملی از نمادگرایی را در داستانی بسیار ساده به‌نمایش درمی‌آورد و جهانی روانشناسانه خلق می‌کند. این فیلم نه تنها در مورد زندگی ایوان است بلکه نمادی از زندگی بسیاری از انسان‌هایی است که در جنگ از بین رفته است. این فیلم در سال ۲۰۱۶ بازسازی شد و منتقدان آن را غنایی‌ترین فیلم جنگی که تا به حال بازسازی شده نامیدند.

۶. فیلم آندری روبلوف

فیلم Andrei Rublev

• کارگردان: آندری تارکوفسکی
• بازیگران: آناتولی سولونیتسین
• سال انتشار: ۱۹۶۶
• میانگین امتیازات  Andrei Rublev در IMDB: ۸٫۱

خلاصه داستان: زندگی آندری روبلوف در دوران قرون وسطا به‌تصویر کشیده می‌شود.

آندری روبلف، درامی تاریخی و زندگی‌نامه‌ای است که براساس زندگی آندری روبلف نقاش نمادهای روسی قرن پانزدهمی ساخته شده است. بیوگرافی تخیلی تارکوفسکی از روبلوف که روسیه را در زمان تهاجمات تاتارها بازسازی می‌کند، حماسه‌ای تاریخی برای رقابت با ایوان مخوف آیزنشتاین بود. در دنیای ترسناک و وحشیانه قرون وسطایی، دومین اثر تارکوفسکی در روسیه قرن پانزدهم می‌گذرد، اگرچه این اثر تنها براساس زندگی روبلف ساخته شده اما فیلم به دنبال ترسیم پرتره‌ای واقع‌گرایانه از روسیه قرون وسطایی است. فیلمی که از اندیشه‌های اگزیستانسیالیستی نهفته  به‌عنوان زیرمتنی جذاب و مستتر استفاده می‌کند، چیزی که در آن دهه‌ها چندان بهش پرداخت نمی‌شد. 

این فیلم با توجه به اینکه مضامینی مثل آزادی هنر، مذهب، و مسائل سیاسی را در خود ارائه کرده بود تا مدت‌ها اجازه اکران نیافت و درنهایت در سال ۱۹۷۱ نسخه‌ای سانسور شده از آن به‌نمایش درآمد. بخاطر مسائل سیاسی و تجاری نسخه‌های متفاوتی از این فیلم وجود دارد و کشورهای مختلف تدوین‌های متفاوتی را روی آن اعمال کردند، تا جائی که نسخه‌ی ۲۰۵ دقیقه‌ای آن تا ۲۵ سال گم شده بود. اگرچه این فیلم بخاطر سال‌ها سانسور و مسائل تجاری مبهم و کوتاه شد اما منتقدان همچنان از آن به‌عنوان اثری بسیار بدیع یاد می‌کنند. آندری روبلف که درنهایت به مراقبه‌ای از هنر، ایمان و استقامت می‌رسد شمایلی از یک هنرمند را به‌تصویر می‌کشد که توسط دنیایی بی‌رحمانه و بی‌نظم از بین رفته است. 

۵. فیلم ایثار

فیلم The Sacrifice

• کارگردان: آندری تارکوفسکی
• بازیگران: ارلاند یوسفسن
• سال انتشار: ۱۹۸۶
• میانگین امتیازات The Sacrificeدر IMDB: ۷٫۹

خلاصه داستان: الکساندر متوجه می‌شود که جنگی هسته‌ای در حال وقوع است و تنها چند ساعت با آخرالزمان فاصله دارد.

ایثار آخرین فیلم تارکوفسکی است او مدتی بعد از ساخت این فیلم درگذشت و پرونده‌ی زندگی حرفه‌اش برای همیشه بسته شد. هنگامی که جشنواره کن برای این فیلم، جایزه بزرگ هئیت داوران را به تارکوفسکی اهدا کرد، او به دلیل بیماری نتوانست در این مراسم حضور پیدا کند. این فیلم سوئدی که دومین فیلم داستانی تارکوفسکی در تبعید است، داستان روشنفکری را به‌تصویر می‌کشد که وقتی متوجه می‌شود جهان در آستانه یک جنگ قریب‌الوقوع هسته‌ای است، پیمانی ناامیدکننده با خدا می‌بندد. آن آخرالزمانی که در نوستالژی توسط آن مرد دیوانه تصور می‌شد و در استاکر به‌وقوع پیوسته بود، در اینجا فقط چند ساعت با جهان فیلم اختلاف زمان دارد. قهرمان داستان که نقش‌اش را ارلاند یوسفسن بازی می‌کند، در پی نجات دنیا است همان شخصیتی که در نوستالژی نیز به پایان دنیا فکر می‌کرد. تارکوفسکی این فیلم را اثری متمایز از دیگر آثاراش می‌دانست او معتقد بود که رگه‌های امپرسیونیستی غالب در دیگر فیلم‌هایش در این اثر وجود ندارد. واتیکان در سال ۱۹۹۵ از این فیلم به‌عنوان اثری بزرگ یاد کرد، نمایشی دینی که از هنر و ارزش‌های آن برای قصه‌ای عمیق استفاده می‌کند.

۴. فیلم نوستالژی

فیلم Nostalghia

• کارگردان: آندری تارکوفسکی
• بازیگران: اولگ یانکوفسکی
• سال انتشار: ۱۹۸۳ 
• میانگین امتیازات  Nostalghia در IMDB: ۷٫۹ 

خلاصه داستان: شاعری روس به ایتالیا سفر می‌کند تا در آنجا به مطالعه‌ی زندگی آهنگسازی بپردازد. او در آنجا با مرد عجیبی که به مدت چنین سال خانواده خود را در خانه زندانی کرده روبه‌رو می‌شود.

نوستالژی ششمین فیلم بلند داستانی تارکوفسکی است که داستان نویسنده‌ای روسی به‌نام آندری گورچاکوف را به‌تصویر می‌کشد که برای تحقیق درباره یک آهنگساز روسی قرن هجدهمی به‌نام پاول سوسنوفسکی به ایتالیا سفر می‌کند. این فیلم که کماکان از تجربیات خود تارکوفسکی بهره‌ می‌گیرد، در اولین اکران خود در جشنواره کن توانست جایزه بهترین کارگردانی را به‌دست آورد. نوستالژیا اولین فیلم تارکوفسکی بعد از ترک شوروی است و می‌توان آن را استعاره‌ای از زندگی خود فیلمساز در نظر گرفت. بحران‌ها و دلتنگی‌های قهرمان نوستالژیا همان دغدغه‌های تارکوفسکی دور از روسیه است و آن فضای سنگین فیلم همان چیزی است که شخصیت اول قصه با آن دست‌به‌گریبان است. درواقع تارکوفسکی خود را هم آن شاعر می‌پندارد و هم آن آهنگساز. هر سه آن‌ها در غربت دلتنگ وطن هستند اما شاعر و تارکوفسکی هر دو می‌ترسند که همانند همان آهنگساز در آغوش کشیدن وطن نیز حالشان را خوب نکند.

نوستالژی فیلمی درباره‌ی اشتیاق او برای بازگشت به اتحاد جماهیر شوروی است، بازگشتی که به‌عنوان بازیابی ارزش‌های معنوی، اخلاقی و عاطفی به‌تصویر کشیده می‌شود. نوستالژی همانند فیلم‌های قبلی تارکوفسکی که در شوروی ساخته بود، از برداشت‌های طولانی، تاریک، هیپنوتیزم‌کننده و سکانس‌های رویایی برخوردار است و با توجه به اینکه در روسیه ساخته نشده اما حال‌وهوای یک اثر روسی را همچنان دارد و با توجه به ایده‌ی جهان‌شمول‌اش در ایتالیا نیز کار می‌کند. شخصیت‌های سرگردانی که مورد علاقه‌ی تارکوفسکی هستند در اینجا نیز خود را نمایان می‌کنند و نشان می‌دهند که این فیلمساز هرگز نمی‌تواند آرام بگیرد. دو اثر آخر او یعنی نوستالژی و ایثار با توجه به فضای آخرالزمانی‌شان در حال پیش‌بینی کردن مرگ تارکوفسکی هستند، هر دوی آن‌ها در فضای سهمگین‌شان مشغول به‌تصویر کشیدن اندیشه‌های فیلمسازی هستند که گویی از همه چیز خسته است.

۳. فیلم سولاریس

فیلم Solaris

• کارگردان: آندری تارکوفسکی
• بازیگران: ناتالیا
• سال انتشار: ۱۹۷۲
• میانگین امتیازات  Solaris در IMDB: ۸ 

خلاصه داستان: گروهی از دانشمندان که در یک ایستگاه فضایی ساکن هستند، تحت تاثیر سیاره‌ای ناشناخته، دچار مشکلات روانی می‌شوند، چراکه این سیاره از خودآگاهی ترسناک برخوردار است.

سولاریس یک علمی‌تخیلی فضایی و فلسفی است که براساس رمانی با همین نام و نوشته استانیسلاو لم ساخته شده است. داستان این فیلم در یک ایستگاه فضایی که به دور یک سیاره‌ی ناشناخته به‌نام سولاریس می‌چرخد اتفاق می‌افتد، سیاره‌ای که از خود خاصیت ترسناک و عجیبی بروز می‌دهد و باعث می‌شود که دانشمندان در دام خاطرات و تجربیات تلخ گذشته خود بیفتند. سولاریس دنیایی است که افکار را مادی می‌کند و موجودات را در آگاهی خود می‌بلعد. سولاریس تمثیلی است از جایگاه انسان در جهان. ماهیت هستی، واقعیت، معنای عشق و زندگی. اینکه انسان قدرت کافی برای درک جهان را نخواهد داشت. لم هیچگاه از سولاریس تارکوفسکی خوشش نیامد و اظهار داشت که او به‌جای سولاریس جنایت و مکافات را ساخته است!

سولاریس تلاشی از سمت تارکوفسکی برای بُعد بخشیدن و دادن محتوایی درخور به فیلم‌های علمی‌تخیلی بود. تلاشی که تاثیر بسزایی روی سینمای فضایی و علمی‌تخیلی داشت. او بعد از دیدن اودیسه فضایی کوبریک، آن را اثری سطحی خطاب کرد به عقیده تارکوفسکی فیلمنامه اودیسه فضایی بیش از حد روی جنبه‌ی فناوری تاکید می‌کرد و آن را طرحواره‌ای بی‌جان از حقیقت می‌دانست. به‌همین دلیل او سولاریس را ساخت تا قصه‌ای فضایی در خصوص انسان‌ها بسازد. سولاریس تارکوفسکی جوابی در مقابل اودیسه فضایی کوبریک بود. این فیلم در اولین اکران خود در جشنواره کن برنده جایزه بزرگ هیئت داوران شد و مورد تحسین منتقدان قرار گرفت. سولاریس به مدت ۱۵ سال در روسیه اکرانی مستمر داشت و به‌عنوان فیلمی کالت شناخته می‌شد. این فیلم هم‌اکنون در کنار اودیسه کوبریک به‌عنوان یکی از برترین و بزرگترین فیلم‌های علمی‌تخیلی و فضایی تاریخ سینما قرار دارد.

۲. فیلم آینه

فیلم Mirror

• کارگردان: آندری تارکوفسکی
• بازیگران: مارگاریتا ترخووا
• سال انتشار: ۱۹۷۵
• میانگین امتیازات  Mirror در IMDB: ۸

خلاصه داستان: مردی در حال مرگ، گذشته، خاطرات و دوران کودکی خود را به یاد می‌آورد. 

 آینه چهارمین فیلم تارکوفسکی است که او آن را براساس زندگی شخصی خودش ساخته است. فیلم روایتی غیرخطی دارد و حول خاطرات فردی در حال مرگ می‌چرخد. تارکوفسکی در زیرمتنی از تاریخ روسیه قصه‌اش را پیش می‌برد. رویاها، خاطرات، واقعیت و تجربیات انسانی در این فیلم با یکدیگر ترکیب می‌شوند و داستان فیلم را بوجود می‌آورند. اتفاقاتی که در آینه رخ می‌دهد همگی برگرفته از تجربیات تارکوفسکی است حتی شعرهای فیلم نیز متعلق به پدر فیلمساز است. از نظر بصری فیلم با تصاویری سورئال و نسبتا رعب‌آور همراه است، فرمی که کاملا به محتوای وهم‌آلوداش می‌آید.

بافت دنیای شخصیت‌ها قابل لمس است و می‌توان سرمایی را که در اثر به جریان افتاده لمس کرد. در زمان اکران آینه، فضایی دوقطبی بین منتقدان و مخاطبان بوجود آمد چراکه خیلی‌ها روایت آن را غیرقابل درک می‌دانستند. تارکوفسکی فیلمنامه آینه را زمانی نوشت که روی فیلم آندری روبلف کار می‌کرد و آن زمان قصه  نام دیگری داشت. در ابتدا او می‌خواست که بجای سولاریس آینه را بسازد اما وقتی که شورای هنر به او اجازه تولیدش را ندادند به سراغ سولاریس رفت. تارکوفسکی بعد از ساخت سولاریس همچنان به فکر ساخت آینه بود تا اینکه اعضای شورای هنر تغییر کردند و تارکوفسکی توانست آن را بسازد. از آینه به‌عنوان یکی از معمایی‌ترین فیلم‌های این کارگردان یاد می‌کنند این فیلم هم‌اکنون به‌عنوان بزرگترین اثر تارکوفسکی بین روس‌ها شهرت دارد.

۱. فیلم استاکر

فیلم Stalker

• کارگردان: آندری تارکوفسکی
• بازیگران: الکساندر کایدانوفسکی
• سال انتشار: ۱۹۷۹
• میانگین امتیازات  Stalker در IMDB: ۸٫۱ 

خلاصه داستان: در جائی بی‌نام‌ونشان منطقه‌ای محافظت‌شده وجود دارد، که می‌گویند آرزوها در آنجا برآورده می‌شود. در این میان دو نفر به‌همراه راهنمایشان تصمیم می‌گیرند که به آنجا بروند.

استاکر فیلمی علمی‌تخیلی است که تارکوفسکی آن را براساس رمان پیک‌نیک کنار جاده ساخت. این فیلم همانند سولاریس او به‌دنبال برآورده کردن ایده‌های فلسفی در آثار علمی‌تخیلی است. فیلم به‌طور قابل توجهی از رمان فاصله می‌گیرد و به گفته‌ی خود تارکوفسکی به جز چند شباهت کوچک هیچ ارتباط خاصی با منبع اصلی خود ندارد. جهان فیلم در موقعیتی عجیب اتفاق می‌افتد. گویی آخرالزمان شده، از لحاظ سیاسی همه چیز بهم ریخته و در نقطه‌ای مقدس از کره‌ی زمین محیطی عرفانی به‌نام  اتاق وجود دارد، مکانی که قدرت برآوردن رویاها و آرزوهای کسانی را دارد که داخل آن قدم بگذارند، و راه رسیدن به این نقطه را نیز تنها استاکر می‌داند.

 تارکوفسکی همه‌ی جهان‌بینی و دنیای خود را در این فیلم پیاده می‌کند، اثری خاص و هنری که به‌دنبال برآورده کردن دیستوپیایی عجیب است. فیلم با کشش هیپنوتیزمی معماگونه‌ای همراه است و آن عنصر متافیزیکی قصه نیز چنان به‌درستی در جای خود حرکت می‌کند که گویی تماشاگر حس می‌کند همه‌ی جهانی که تارکوفسکی ساخته، واقعی است. استاکر در ابتدا با نقدهای متفاوتی روبه‌رو بود اما سال‌ها بعد به‌عنوان یکی از ۱۰۰ فیلم برتر تمام دوران شناخته شد. این فیلم در ابتدا با نقدهای متفاوتی روبه‌رو شد اما سال‌ها بعد به‌عنوان یکی از ۱۰۰ فیلم برتر تمام دوران در بیشتر لیست‌های منتقدان و مجلات مهم قرار گرفت.