زمینه پیدایش
ملک زاده ای شنیدم که کوتاه بود و حقیر و دیگر برادران بلند و خوب روی. باری پدر به کراهت و استحقار در وی نظر می کرد. پس به فَراست دریافت و گفت : ای پدر! کوتاه خردمند به که نادان بلند! نه هر چه به قامت مهتر ، به قیمت بهتر. پدر بخندید و ارکان دولت پسندیدند و برادران برنجیدند. شنیدم که مُلک را در آن مدت دشمنی صعب روی نمود. چون لشکر از هر دو طرف روی در هم آوردند ، اول کسی که به میدان درآمد ، این پسر بود.
بر سپاه دشمن زد و تنی چند مردان کاری بینداخت. آورده اند که سپاه دشمن بی قیاس بود و اینان اندک. طایفه ای آهنگ گریز کردند ، شنیدم که هم در آن روز بر دشمن ظفر یافتند. مَلک سر و چشمش ببوسید و در کنار گرفت و هر روز نظر پیش کرد که تا ولی عهد خویش کرد.(1)
پیامها
ارزش انسان به عقل و دانش اوست ، نه به زیبایی های ظاهری یا مال و ثروت.
تربیت عقلانی و فکری انسان ها بر فراهم آوردن دیگر جنبه های رفاهی مقدم است.
کاربرد : در تنبه دادن کسانی که تنها ملاک آنها در ارزیابی افراد ، ظاهر آنهاست ، همچنین ، در بیان شرافت و برتری عقل و دانش به کار می رود.
ضرب المثل های هم مضمون
آدمی را عقل می باید نه زَر.
الهی آن را که عقل دادی ، چه ندادی و آن را که عقل ندادی ، چه دادی؟
اندر جهان به از خرد آموزگار نیست.
بزرگی به عقل است ، نه به سال.
به یزدان ، خردمند نزدیک تر.
چشم بینا بِهتر از سیصد عصا.
خدا از عمر انسان بردارد ، روی عقلش بگذارد.
خرد ، خود یکی خلقعت ایزدی است.
رهاند خرد مرد را از بلا؛ طفل عاقل ز پیر جاهل به.
کار بخرد همه زیبا بود و اندر خور.
کاری که گرگ به سختی انجام می دهد ، روباه به آسانی انجام می دهد.
مرغ دانا قفس شکن باشد.
نبود هیچ طفل بِخرد خُرد.
همه داری اگر خِرد داری.
یک جو عقل بهتر از هزار من زر است.(2)
اشعار هم مضمون
ـ آزاد شود به عقل بنده * و آباد شود به عقل ویران (ناصر خسرو)
ـ چه شد ار بر سر تو افسر نیست * خِرَد اندر سر است ، بر سر نیست (سنایی)
ـ خدای هر چه دهد بنده را ز فتح و ظفر * به دین پاک دهد یا به عقل یا به هنر (معزی)
ـ خرد بر همه نیکویی ها سر است * تو چیزی مدان کز خرد برتر است (فردوسی)
ـ خرد رهنمای و خرد دلگشای * خرد دست گیرد به هر دو سرای (فردوسی)
ـ خرد زنده جاودانی شناس * خرد مایه زندگانی شناس
ـ از او شادمانی از او خرمی است * از او هم فزونی و هم زو کمی است (فردوسی)
ـ خردمند اگر با غم و بی کس است * خرد غمگسار و کس او بس است (اسدی)
ـ خنک آن کس که عقل رهبر اوست * هر دو عالم به طوع چاکر اوست (سنایی)
ـ دایه ای زیر این کهن بنیاد * نیست کس را چو عاقل مادرزاد (سنایی)
ـ در تنوری خفته با عقل شریف * به که با جهل خسیس اندر خیام (ناصر خسرو)
ـ ز شمشیر دیوان خرد جوشن است * دل و جان دانا بدو روشن است (فردوسی)
ـ عقل و دولت قرین یکدیگرند * هر که را عقل نیست ، دولت نیست (سعدی)
ـ غیر فهم و جان که در گاو و خر است * آدمی را عقل و جان دیگر است (مولوی)
ـ کار چو از روی عقل باشد و دانش * نرم شود همچو موم آهن و فولاد
ـ کودکی را که عقل و تدبیر است * به ز یک شهر جاهل پیر است
ـ نکوتر هنر مرد را بخردی است * که کار جهان و ره ایزدی است (فردوسی)
ـ هر که را مال هست و عقلش نیست * روزی آن مال مالشی دهدش
ـ وآنکه را عقل هست و مالش نیست * روزی آن عقل بالشی دهدش(3)
ریشه های قرآنی حدیثی
امام جواد(علیه السلام) : «اَلشَریفُ کُلُ الشَریفِ مَن شَرَفَهُ عِلمُهُ؛ شرافتمند کامل و حقیقی کسی است که دانش او ، شریف و گرامی اش گرداند».(4)
حضرت علی(علیه السلام) : «اِنَما الشَرَفُ بِالعَقلِ وَ الاَدَبِ لا بِالمالِ وَ الحَسَبِ؛ همانا شرافت به عقل و ادب است ، نه به مال و نسب».(5)
پی نوشت ها :
1. حسن ذوالفقاری ، داستان های امثال ، تهران ، مازیار ، 1385، چ 2، ص 520.
2. غلامرضا حیدری ابهری ، حکمت نامه پارسیان ، قم ، نشر جمال ، 1385، چ 1، صص 486 و 487.
3. همان.
4. ابوالحسن اربلی ، کشف الغمة ، ترجمه : سید هاشم رسولی محلاتی ، بیروت ، دارالکتاب الاسلامی ، 1401 هـ.ق ، چ 1، ج 3، ص 140.
5. مصطفی درایتی ، تصنیف غررالحکم ، قم ، دفتر تبلیغات اسلامی ، چ 1، ح 5109.
منبع مقاله : مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما
