اقدامات عباس میرزا برای پیشرفت ایران
زندگینامه عباس میرزا و اقدامات او در پیشرفت ایران از کتاب مطالعات اجتماعی نهم، با دانشچی همراه باشید.
زندگینامه عباس میرزا
عباس میرزا یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار که ولیعهد او نیز بود، در سال ۱۷۸۹ میلادی در روستای نوا از توابع شهر لاهیجان دیده به جهان گشود. مادر او آسیه خانم دولّو بود. او در در دوران کودکی بسیار مورد توجه فتحعلی شاه قرار داشت و از آنجا که کودکی مریض احوال و بسیار ساکت و سر به زیر بود توجه بزرگان را به خود جلب کرده بود.
آقامحمدخان نیز که خود به او آیین رزم و جنگاوری میآموخت، این کودک مودب و ارام را بسیار دوست میداشت. همین امر سبب شد که در زمانی که به سن نوجوانی رسید، فتحعلی شاه در مراسمی رسمی او را ولیعهد خود معرفی نماید. و همچنین سمت حکمرانی آذربایجان را به او تقدیم کند.
ازدواج و عزیمت به آذربایجان
برای شاهان قاجار بسیار اهمیت داشت که ازدواجهایشان درون خانوادگی باشد، از این رو فتحعلی شاه خیلی زود دختری را برای او در نظر گرفت. این دختر “خرده خانم”، دختر میرزا محمدخان دولّوی قاجار، از بزرگان طایفهی قاجار بود. پس از این نامزدی باشکوه، عباس میرزا و همسرش برای حکومت بر آذربایجان راهی آن دیار شد.
جنگهای ایران و روسیه
زمانی که روسیه توانست گرجستان را فتح کند، روابط ایران و روسیه که از پیش نیز متشنج بود به اوج تیرگی گرایید. ایران که برای گرفتن گرجستان وارد جنگ شده بود، از هر حیث ضعیفتر از روسیه به نظر میرسید. علیرغم کمکهای ناپلئون به ایران برای پیروزی در جنگ نهایتا بریتانیا و فرانسه هر دو طرف را به پای میز مذاکرهای در شهر گلستان کشاندند و در یکی از ننگ آورترین عهدنامهها ایران در مقابل آتش بس، شهرهایی از قفقاز مانند قره باغ، باکو، ایروان و … را به روسیه واگذار کرد.
عباس میرزا که گمان میکرد این فقط یک تعهدنامه ی بیپایه برای ضمانت جنگ است، سفیر خود را برای اصلاح خطوط مرزی به روسیه فرستاد. دولت روسیه با سردی و اهانت با سفیر برخورد کرد و اجازه باز پسگیری مرزها را به ایران نداد. به همین سبب دولت ایران که تحت فشار روحانیون قرار داشت، شروع به تهدید روسیه کرد و با بردن ارتش به دریاچهی گوگچه آنجا را به تصرف خود درآورد. روسها نیز میرک در ایروان را اشغال کردند و این دست آویزی برای آغاز جنگ دوم بود.
در این جنگ بار دیگر ضعف نظامی ایران و توپخانهی مجهز و پیشرفتهی روسیه سبب شکست ایران شد و اینبار نیز در عهدنامه ای دیگر به نام ترکمانچای ایران علاوه بر پرداخت ۲۰میلیون روبل خسارت چند شهر دیگر را نیز از دست داد.
اقدامات عباس میرزا در جهت پیشرفت ایران
جنگهای ایران و روس اگر چه باعث وارد آمدن خسارات جبران ناپذیری بر پیکر ایران شد اما ولیعهد جوان را به فکر ایجاد اصلاحات عظیمی انداخت. او که پیشرفت و برتری نظامی روسها را از نزدیک دیده بود، تصمیم گرفت شروع به ایجاد تغییراتی در ساختار نظامی و فرهنگی ایران نماید. در زیر به شرح این تغییرات خواهیم پرداخت.
اصلاحات نظامی و ایجاد ارتشی پیشرفته
از اولین اقدامات عباس میرزا میتوان به ایجاد ارتشی نوین اشاره کرد. او با ساخت اسلحه خانههای مجهز در تبریز و کمک گرفتن از اشخاصی مانند ژنرال گاردن، ژوبر و رومیر که از اعضای هیئت ژنرال گاردن بودند، به تعلیم و مجهز ساختن ارتش پرداخت. او با رجوع به منابع عثمانیها در جنگ به علم و تجهیزات نظامی در اروپا دست پیدا کرد و توانست ارتش را به مانند ارتشهای اروپایی آموزش دهد. همچنین با ایجاد زرادخانهها و قلعه های نگهبانی در مرزها به تقویت امنیت مرزها پرداخت. او ارتشی منظم و بسیار آموزش دیده را برای دفاع از ایران آماده کرد و این موضوع اگر چه بسیار سخت بود اما با تلاش و مداومت پیگیر ولیعهد به سرانجام رسید.
اعزام دانشجو به اروپا
ولیعهد که ریشه همهی شکستها را در عقب ماندگی ایرانیان میدید ،با مشورت با قائم مقام فراهانی تصمیم گرفت تعدادی دانشجو را برای تحصیل به فرانسه اعزام کند. هدف از این اعزام، آموختن علوم جدید و یادگیری آداب و مناسبات غربی بود. فرانسه که در ابتدا قول مساعدت به عباس میرزا داده بود، در هنگام عمل دست رد به سینه عباس میرزا زد و مانع از ورود دانشجویان شد.
عباس میرزا که در این تصمیم قاطع بود، این بار با لندن برای اعزام دانشجوها به توافق رسید. برای اولین بار دو دانشجو با هزینهی دولت ایران به لندن فرستاده شدند. یکی محمد کاظم فرزند نقاش باشی بود که برای تحصیل نقاشی عازم لندن شد و دیگری حاجی بابا افشار که برای تحصیل در زمینهی طب به اروپا فرستاده شد.
از نتایج این عمل میتوان به آغاز واکسیناسیون آبله یا آبله کوبی در ایران در زمینهی پزشکی و تاسیس نخستین چاپخانهی سربی در تبریز در زمینه هنر و فرهنگ نام برد.
ترجمه آثار خارجی
عباس میرزا برای دستیابی به علوم جدید فعالیتها و کوششهای بسیار نمود. او با ترجمهی آثار مکتوب کشورهای دیگر راهی جدید به رواج علم را گشود. از این جمله میتوان به تاریخ پطر کبیر و تاریخ شارل دوازدهم اثر ولتر، تاریخ اسکندر ، تعلیم نامهی ابله کوبی، تنزل و خرابی دولت روم و … را نام برد.
جلب سیاحان و گردشگران اروپایی و فعالیتهای عمرانی
عباس میرزا معتقد بود هرچه ایرانیان با اروپاییان معاشرت داشته باشند، بیشتر میتوانند به آداب جدید خو بگیرند. از این جهت زمینه توسعهی گردشگری را در تبریز آماده کرد. او با تعمیر و مرمت کاروانسراها و تفرجگاهها در تبریز اقدام به دعوت از اروپاییان برای سفر به ایران نمود. او با ساخت و مرمت خیابانهایی به سبک اروپایی و همچنین ساخت عمارت کلاه فرنگی و چند ییلاق مانند باغ شمال و باغ صفا سعی در تقویت گردشگری در تبریز داشت.
علل مخالفت با اصلاحات عباس میرزا
مخالفان اصلاحات عباس میرزا را دو دسته تشکیل میدادند. اول درباریان و شاهزادگان و صاحب منصبان نظامی، دوم تودهی عامه مردم دسته اول به سبب قطع بخشی از حقوق و مواجب خود که خرج اصلاحات میشد مخالف عباس میرزا بودند. همچنین عدهای از صاحب منصبان نظامی که تغییرات جدید در تعلیم سربازان را نمپسندیدند و این فرمانبرداری برای تعلیمات جدید را دون شان خود میدانستند نیز در زمرهی این مخالفان بودند.
دستهی دوم مردم عادی بودند که نفوذ فرهنگ غربی را بر فرهنگ سنتی و قدیمی خود بر نمیتابیدند و آن را ترویج بیبند و باری و انحراف فرزندان خود میدیدند.
کلام پایانی
عباس میرزا به عنوان آغازگر اصلاحات در ایران علیرغم همه تلاشهایش نهایتا نتوانست آن گونه که باید به نتیجه برسد، هرچند گام مهم و ارزشمندی در جهت خروج ایران از انزوای فرهنگی و تغییر در آموزش و پرورش ایران برداشت. او که در جوانی نیز مریض احوال بود در سن ۴۴ سالگی درگذشت و نتوانست ایدههای نوین خود را به سرانجام محکمی برساند.