رشد اخلاقی فرزندان یکی از مهم ترین دغدغه های والدین است. آموزش این که چه چیز خوب و چه چیز بد است، همواره یکی از بزرگ ترین نگرانی های تمام والدین و تعلیم دهندگان کودک محسوب می شود. این که کودکان چگونه خوب و بد اخلاقی را می آموزند؟ چه عواملی بیشترین نقش را در شکل گیری نگرش و قضاوت اخلاقی کودکان دارند؟ دانشمندان قرن ها این پرسش ها را از دیدگاه های مختلفی مورد بحث قرار داده اند. یکی از این اندیشمندان لارنس کلبرگ است. وی روانشناسی است که یکی از نظریات مهم حوزه رشد اخلاقی را مطرح کرده است. در ادامه مطلب ضمن بررسی مراحل رشد اخلاقی کلبرگ، کاربردهای این نظریه و انتقادات وارده به آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
منظور از رشد اخلاقی چیست؟
رشد اخلاقی به فرایندی تدریجی گفته می شود که طی آن انسان ها یاد می گیرند خوب و بد از نظر اخلاقی چیست. هم چنین آن ها برای تشخیص خوب و بد از هم دست به استدلال می زنند که استدلال اخلاقی نامیده می شود. این که چطور انسان ها به درکی از خوب و بد اخلاقی می رسند، مدت ها است ذهن اندیشمندان و فلاسفه را به خود مشغول کرده است. در سال های اخیر با ظهور و رشد علم روانشناسی، پژوهشگران این حوزه نیز اخلاقیات را مورد بررسی قرار دادند. این پژوهشگران می خواهند بدانند کدام عامل (والدین یا جامعه) نقش بیشتری در رشد اخلاقی کودکان دارد و آیا همه کودکان به طور مشابهی این فرایند را طی می کنند یا خیر. به طور معمول این قبیل سؤالات در علم روانشناسی و در ارتباط با اخلاقیات مطرح می شوند.
لارنس کلبرگ چگونه نظریه رشد اخلاقی را پایه گذاری کرد؟
لارنس کلبرگ، روانشناس آمریکایی، یکی از مشهورترین نظریات این حوزه را مطرح کرد. کار او متأثر از ژان پیاژه همکار مشهورش بود. البته کلبرگ برخلاف پیاژه و به جای تمرکز بر رشد شناختی، بر رشد اخلاقی متمرکز شد. کلبرگ پیشنهاد کرد که رشد اخلاقی مشابه رشد شناختی فرایندی ادامه دار است که می تواند تا پایان عمر ادامه داشته باشد. کلبرگ با طراحی تعدادی دوراهی اخلاقی و بررسی گروهی از انسان ها، نظریه خود را شکل داد. او علاوه بر دسته بندی واکنش های افراد به دوراهی ها، از آن ها درخواست کرد که دلایل شان را برای انتخاب هر گزینه بیان کنند. هدف او درک نحوه تصمیم گیری افراد مختلف بود.
یکی از این دوراهی های جالب در این زمینه مسئله “دزدیدن دارو” بود. در این داستان، همسر شخصی به نام هاینز سرطان دارد و تنها یک دارو است که می تواند او را از مرگ حتمی نجات دهد، اما قیمت این دارو ۲ هزار دلار است. در حالی که هاینز فقط هزار دلار دارد. او با داروخانه صحبت می کند که یا دارو را ارزان تر به او بفروشند یا آن که هزینه را قسط بندی نمایند. اما داروخانه به هیچ عنوان حاضر به انجام چنین کاری نیست. به همین خاطر هاینز تصمیم می گیرد شبانه به داروخانه دستبرد بزند و داروی شفابخش را بدزدد. حال این سؤال برای کلبرگ پیش می آید: «آیا او حق داشت چنین کند»؟
در واقع هدف کلبرگ از طرح چنین مسائلی دریافت پاسخ مثبت یا منفی نبود، بلکه او می خواست نحوه استدلال اخلاقی شرکت کنندگان را بررسی کند. در نهایت کلبرگ با توجه به این پاسخ، نظریه خود را طراحی کرد.
آشنایی با مراحل رشد اخلاقی کلبرگ
نظریه کلبرگ دارای ۳ مرحله اصلی و ۶ سطح است. همان طور که پیاژه بیان کرد، همه انسان ها به مراحل آخر رشد شناختی نمی رسند. کلبرگ نیز عقیده داشت همه انسان ها به مراحل بعدی رشد اخلاقی نخواهند رسید. مراحل رشد اخلاقی کلبرگ در ادامه آورده شده است:
مرحله اول: اخلاق پیش عرفی
اخلاق پیش عرفی نخستین مرحله از مراحل رشد اخلاقی کلبرگ است. در این مرحله، کودکان مطابق با انتظارات والدین و پیامدهای احتمالی شکستن قوانین تصمیم گیری می کنند. این مرحله از بدو تولد تا ۹ سالگی ادامه دارد و شامل ۲ سطح می باشد:
۱. اطاعت و مجازات (سطح ۱)
در این سطح مسئله اطاعت از قانون برای پرهیز از مجازات، تصمیم گیری اخلاقی کودکان را شکل می دهد. معمولا کودکان به خاطر ترس از مجازات، به پیروی از قوانین والدین یا دیگر بزرگسالان تن می دهند. آن ها فکر می کنند این قوانین دائمی و تغییرناپذیر هستند. با وجود این که این سطح ویژه سال های اول کودکی است، اما به عقیده کلبرگ بزرگسالان هم می توانند از این استدلال اخلاقی استفاده کنند.
۲. فردگرایی و مقابله به مثل (سطح ۲)
در این سطح، به تدریج کودکان در کنار رشد شناختی، قضاوت های شخصی خودشان را وارد مسائل اخلاقی می نمایند. آن ها مسائل را بر اساس نیازهای شخصی شان ارزیابی می کنند. به طور مثال در مسئله داروی هاینز، کودکان به این نتیجه رسیدند که بهترین انتخاب آن تصمیمی است که نیاز هاینز را برطرف می کرد. اگرچه مقابله به مثل نیز در این سطح مطرح می‌شود، اما تنها به شرط این که تأمین کننده نیازهای شخصی باشد.
مرحله دوم: اخلاق عرفی
در حقیقت نوجوانان و جوانان در دومین مرحله از رشد اخلاقی کلبرگ، با رفتن به مدرسه و حضور در جامعه هنجارها و ارزش های اخلاقی جامعه را می آموزند و آن ها را درونی می کنند. این مرحله مشتمل بر ۲ سطح است.
۳. ایجاد روابط اجتماعی مناسب (سطح ۳)
این سطح بیانگر مفهوم «پسر خوب/دختر خوب» است و بر ایجاد روابط مناسب مطابق با هنجارهای جامعه تأکید می کند. در این سطح، نوجوانان با پیروی از هنجارها و ارزش های بزرگترها، بیشتر دنبال جلب توجه آن ها هستند. به بیان دیگر، خوب به نظر رسیدن به تصمیم های اخلاقی جهت می بخشد.
۴. حفظ نظم اجتماعی (سطح ۴)
در این سطح از رشد اخلاقی، فرد قصد پیروی از قوانین جامعه را دارد. افراد هنگام قضاوت اخلاقی، جامعه را به عنوان یک کل در نظر می گیرند و هدف آن ها این است که با رعایت قوانین نظم جامعه حفظ شود و خدشه ای به اقتدار قانون وارد نگردد.
مرحله سوم: اخلاق فراعرفی
در مرحله آخر از رشد اخلاقی کلبرگ، فرد به تدریج مفهوم اخلاق را مانند مسئله ای انتزاعی می پذیرد و سؤالات اخلاقی را مطرح می کند. این مرحله نیز دارای ۲ سطح می باشد.
۵. قرارداد اجتماعی و حقوق فردی (سطح ۵)
در این سطح فرد میان قرارداد اجتماعی (به معنی ارزش ها و هنجارهای جامعه) و ارزش های فردی تعادل برقرار می کند و می تواند ارزش های درونی و نظرات شخصی را در قضاوت های خود دخالت دهد. اگرچه قانون برای حفظ نظم جامعه بسیار اهمیت دارد، اما مهم این است که اکثریت جامعه این قوانین را بپذیرند.
۶. قواعد جهان شمول (سطح ۶)
در آخرین سطح، فرد به درجه ای از رشد اخلاقی رسیده است که معیارهایی جهان شمول برای اخلاقیات در نظر می گیرد. او اکنون می تواند به دنبال ارزش های درونی اخلاقی اش باشد، حتی اگر آن ارزش ها با قوانین جامعه مغایر باشند.
کاربردهای نظریه رشد اخلاقی
کلبرگ معتقد است همه انسان ها به سطح آخر نمی رسند و تنها تعداد کمی می توانند به مرحله رشد فراعرفی دست پیدا کنند. مطابق با یکی از تحلیل های انجام شده، اگرچه اغلب انسان ها به سطح چهارم دست پیدا می کنند، اما تنها ۱۰ تا ۱۵ درصد از مردم به سطح ۵ و ۶ رشد اخلاقی خواهند رسید.
انتقادات وارد شده به نظریه رشد اخلاقی کلبرگ
گرچه نظریه کلبرگ نقش مهمی در درک رشد اخلاقی انسان ها داشته است. با این حال خالی از ایراد نیست و انتقادهای مختلفی به این نظریه وارد شده است که در ادامه به هر کدام اشاره خواهیم کرد.
۱. بیش از حد بر قضاوت اخلاقی تأکید می کند
نظریه رشد اخلاقی کلبرگ تأکید زیادی بر مسئله قضاوت با توجه به استدلال اخلاقی دارد. در حالی که علاوه بر استدلال، احساسات، همدلی و عواطف فرد نیز نقش مهمی در تصمیم گیری خواهند داشت.
۲. استدلال اخلاقی به معنای رفتار اخلاقی نیست
نظریه کلبرگ بر مبنای تفکر اخلاقی بنا شده است، اما همان طور که می دانید دانستن هر مسئله ای با انجام دادن آن تفاوت دارد. به بیان دیگر، این نظریه چندان بر مشاهده رفتار اخلاقی تمرکز ندارد و این از نقاط ضعف آن به شمار می رود.
۳. سوگیری جنسیتی دارد
کلیه شرکت کنندگان در پژوهش کلبرگ مرد بودند. به همین خاطر بسیاری او را به جنسیت زدگی در تحقیقاتش متهم می کنند. کلبرگ عقیده داشت زنان بیشتر در سطح سوم رشد اخلاقی باقی می مانند. زیرا آن ها روابط اجتماعی و رفاه دیگر نزدیکان را بر رفاه بر خود مقدم می دانند.
۴. سوگیری فرهنگی دارد
در نظریه کلبرگ، جای تفاوت های فرهنگی جوامع خالی است. به طور مثال جوامع غربی فردگرا هستند، در حالی که تأکید جوامع شرقی بر جمع گرایی است. این تفاوت ها بر قضاوت های اخلاقی افراد اثر می گذارند. در حقیقت نظریه کلبرگ نگاه جوامع شرقی به اخلاقیات را نادیده می گیرد.
۵. سوگیری سنی دارد
بیشتر افرادی که کلبرگ آن ها را مورد بررسی قرار داده است، نوجوانان زیر ۱۶ سال بودند که ازدواج نکرده بودند. این نوجوانان که در آن سن همسری نداشتند، چگونه می توانستند مسئله داروی هاینز را درک کنند؟ چه بسا اگر سن پاسخ دهندگان فرق می کرد یا متنوع تر بود، نتایج متفاوتی به دست می آمد.
امیدواریم از مطالعه این مقاله نهایت استفاده را برده باشید. در پایان پیشنهاد می کنیم مقالات مراحل رشد دلبستگی، رشد شخصیت کودکان، رشد اجتماعی کودکان و نظریه اسکینر را نیز مطالعه فرمایید.
