تاریخچه جشن یلدا؛ آداب و رسوم ایرانیان در این شب و جشن چند هزار ساله

جشن یلدا، جشنی چند  هزار ساله است که ریشه آن به ایران باستان و آریایان برمی‌گردد. این جشن که با جشنِ چله نیز شناخته می‌شود، یکی از مهمترین جشن‌های ما ایرانایان است. در ادامه متن همراه سایت بزرگ روزانه باشید تا با یکدیگر نگاهی دقیق بر جشن شب یلدا داشته باشیم، تا بدانیم که این جشن از کجا آمده؟ کی آمده؟ و رسم و رسومات آن چیست؟

تاریخچه جشن یلدا

چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است؛ شب یلدا در گاهشماری ایرانیان باستان از سال 502 پیش از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت.

مردم ایرانیان باستان که کشاورزی، بنیان اصلی زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.

مردم در جغرافیای ایران مخصوصا در کوه‌های زاگرس؛ بیش از سه هزار سال پیش با پدیده‌های خورشیدی مانند بزرگ‌ترین شب- بزرگ‌ترین روز – اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی آشنا بودند و از همین رو این ایام برای آن‌ها مقدس شده بود.

مردم ایرانیان باستان متوجه شدندکه در بعضی ایام و فصول؛ روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند.

این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکشند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی – هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید (مهر) نامید.

همچنین لازم به ذکر است نماد آتش برای ایرانیان باستان؛ نماد خیر و برکت و زندگی بود. پس در واقع چنین باید گفت که تصور آتش پرستی در ایران باستان، تصوری پوچ است و ایرانیان در گذشته آتش را نماد زندگی خود می‌دانستند.

تاریکی نماد اهریمن

تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی اهریمنی بیشتر می‌پاید، این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می‌رسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند، مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفتگو به سر می‌آوردند و خوانی ویژه می‌گستردند،.

هرآنچه میوه تازه فصل که نگهداری شده بود و میوه‌های خشک در سفره می‌گذاشتند. سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار می‌شد.

در آیین‌های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی می‌گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده‌ها و فراورده‌های خوردنی فصل و خوراک‌های گوناگون، خوراک مقدس مانند «میَزد» نیز نهاده می‌شد.

رسم و رسومات

ایرانیان طی سال‌های زیاد؛ رسم‌های متعددی را تجربه کرده‌اند. در ادامه متن همراه سایت بزرگ روزانه باشید تا نگاهی بر این رسم و رسومات داشته باشیم.

مزین کردن سفره‌ها

یکی از معروف‌ترین اقداماتی که ایرانیان در شب یلدا انجام می‌دهند، تهیه و مزین کردن میوه‌های مخصوص این شب است که اگر در دو روز آخر ماه آذر گشتی در شهر بزنید، متوجه پُر بودن شهر از این میوه‌ها می‌شوید.

دو میوه انار و هندوانه بیشترین شهرت را در بین میوه‌های یلدایی دارند اما دیگر میوه‌ها مانند خربزه، پرتقال، نارنگی و خیار نیز معمولا در سفره‌ها وجود دارند اما قطعا دو میوه انار و هندوانه پای ثابت تمامی سفره‌ها هستند.

اما طی سالیان دراز این میوه انار بوده که به نماد اصلی شب یلدا تبدیل شده است. اما سوال این است، چرا؟ همان‌طور که گفتیم شب به استقبال رفتنِ زمستان است، با شروع فصل سرما و احتمال ابتلا به انواع سرماخوردگی‌، انار به عنوان میوه‌ای که در بالا بردن سیستم ایمنی بدن نقش دارد، شناخته می‌شود.

به همین دلیل روی سفره‌های یلدا قرار می‌گیرد. هر چند که در کتاب طهران قدیم نوشته جعفر شهری آمده: «مردم معتقد بودند با خوردنی‌های سفره شب یلدا، مثل خوراکی‌های پای سفره هفت‌ سین، می‌توانند طبیعت گرم خود را سرد کنند و طبیعت سرد خود را گرم کنند. 

اگر از گرمی مزاج رنج می‌برند، هندوانه و انار و اگر از سردی ناراحت می‌شوند، توت و کشمش و خرما و مثل آن بخورند.» از سوی دیگر این میوه به دلیل داشتن دانه‌های فراوان و رنگ قرمز، نماد شادمانی، برکت و زایش است.

شاهنامه‌خوانی

شاهنامه‌خوانی از دیگر رسم‌هایی است که از دوران ایام قدیم در میان ایرانیان رایج بوده و بخش جدایی‌ناپذیر شب یلدا دانسته شده‌است. در آموزشگاه‌ها نیز به مناسبت شب یلدا مراسم مختلفی برگزار می‌شود که شاهنامه‌خوانی، کاردستی‌سازی، انشانویسی و اجرای سرود از بخش‌های اصلی این برنامه‌ها هستند.

فردوسی بزرگ نیز بارها در شاهنامه خود به شب خجسته یلدا اشره کرده است. فردوسی در پایان داستان اورمزد ساسانی ضمن اشاره به گذرا بودن این جهان، بار دیگر از خواننده می‌خواهد که به این جهان فانی دل نبندد و سپس اشاره به فرا رسیدن شب خجسته چله دارد و اینکه ‌باید این شب بلند را گرامی داشت:

چنین بود تا بود گردان سپهر

گهی پر ز درد و گهی پر ز مهر

تو گر باهشی مشمر او را به دوست

کجا دست یابد بدردت پوست!

شب اورمزد آمد از ماه دی

ز گفتن بیاسای و بردار می

مطلب مشابه: اشعار شاهنامه فردوسی + گزیده اشعار فردوسی با موضوعات مختلف

فال حافظ

میان ما ایرانیان مرسوم است که در شب مقدس یلدا؛ بزرگان خانواده که تب تفألی دارند به دیوان حافظ سر می‌زنند و اهل ذوق و شاعری، سروده‌های خود را برای دیگران می‌خوانند. در مجموع این‌ها آدابی هستند که از فرهنگ باستانی مهر در میان مردم باقی مانده و هر سال با شب یلدا نو می‌شوند.

بر سر آنم که گر ز دست برآید

دست به کاری زنم که غصه سر آید

خلوت دل نیست جای صحبت اضداد

دیو چو بیرون رود فرشته درآید

صحبت حکام ظلمت شب یلدا ست

نور ز خورشید جوی بو که برآید

بر در ارباب بی‌مروت دنیا

چند نشینی که خواجه کی به درآید

ترک گدایی مکن که گنج بیابی

از نظر ره روی که در گذر آید

صالح و طالح متاع خویش نمودند

تا که قبول افتد و که در نظر آید

بلبل عاشق تو عمر خواه که آخر

باغ شود سبز و شاخ گل به بر آید

غفلت حافظ در این سراچه عجب نیست

هر که به میخانه رفت بی‌خبر آید

مطلب مشابه: فال حافظ امروز

روشن کردن آتش

یکی از اصلی‌ترین و شاید مهمترین رسم‌های ایرانیان در گذشته روشن کردن آتش در سیه ترین شب سال بود تا همان‌طور که گفتیم، جنگی باشد که درنهایت شب تاریک را شکست می‌دهد. البته متاسفانه در این سال‌های اخیر این سنت گران‌بها به دست فراموشی سپرده شده است.

در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا، واژه «سَرِدَ» (Sareda) یا «سردَ» (Saredha) که مفهوم «سال» را افاده می‌کند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.

شب یلدا از دید ستاره شناسی

در اصل یلدا، میراث شاهکار محاسباتی ایرانیان باستان است؛ زیرا نشان می‌دهد که نیاکان ماا، از چند هزار سال پیش در دانش ستاره‌شناسی به توانایی سنجش دقیق طول شبانه‌روز رسیده بودند.

از نظر نجومی، خورشید در شب یلدا در مسیر حرکت ظاهری و سالانه خود روی دایره‌البروج به نقطه انقلاب زمستانی می‌رسد و این مورد از نظر ظاهری در آسمان مشاهده می‌شود که در بیشترین فاصله ممکن از قطب شمال آسمانی قرار دارد.

همین موضوع باعث می‌شود سی ‌ام آذر بلندترین روز سال برای ساکنان نیمکره جنوبی و بلندترین شب سال برای ساکنان نیمکره شمالی زمین باشد. یعنی از نظر ما در ایران که در نیمکره شمالی زمین ساکن هستیم، سی‌ام آذر (و گاهی یکم دی ماه) خورشید کوتاه‌ترین کمان سالانه خود را طی روز در آسمان طی می‌کند و رکورد کوتاه‌ترین روز سال را بر جای می‌گذارد.

 با این حال اگر طولانی بودن شب یلدا را از نظر اختلاف زمانی بین غروب خورشید 30 آذر تا طلوع خورشید در یکم دی را حساب کنیم، می‌بینیم طول این شب 14 ساعت و 11 دقیقه بوده که نسبت به شب قبل یا بعد از خود، فقط در حد چند ثانیه بلندتر است.

با عبور از شب یلدا و با آغاز ماه دی هر روز خورشید دیگر بار در مسیر حرکت ظاهری خود روی دایره‌البروج آرام ‌آرام به نقطه اعتدال بهاری نزدیک و روزها طولانی‌تر می‌شود تا این‌که یکم فروردین و نوروز از راه برسد و طول شب و روز در بیشتر نقاط زمین به تعادل نزدیک شود.

یلدا در دیگر کشورها

ایران در گذشته پادشاهی بزرگی بود که تقریبا بر کل جهان شناخته شده آن زمان حکومت می‌کرد. از همین رو این جشن باستانی در کشورهای زیادی بازتاب داشته است. از این کشور ها می‌شود به جمهوری آذربایجان، افغانستان، ترکمنستان، تاجیکستان، پاکستان، ترکیه اشاره کرد. البته جشن انقلاب زمستانی در بین دیگر اقوام باستان نیز رایج بوده‌است. در روم باستان و هم‌زمان با ترویج مسیحیت، پرستش سول اینویکتوس (خورشید شکست ناپذیر) ایزد پاگان رومی بسیار شایع بود و رومیان میلاد او را در زمان انقلاب زمستانی جشن می‌گرفتند. سول اینویکتوس در آیین میتراییسم رومی نیز نقشی ویژه داشت و حتی میتراس (معادل یونانی میترا ایزد باستان ایرانی) لقب خورشید شکست ناپذیر را داشت.

در جهان مسیحیت

محققان معتقدند که مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میتراییسم مدیون است و برای نمونه تقویم کلیساها، بسیاری از بقایای مراسم و جشن‌های پیش از مسیحیت به‌خصوص کریسمس را در خود نگاه داشته‌است و کریسمس به عنوان آمیزه‌ای از جشن‌های ساتورنالیا و زایش میترا در روم باستان در زمان قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین به عنوان زادروز رسمی مسیح در نظر گرفته شد.

هنگام توسعه آیین‌های رازوری در اروپا و سرزمین‌های تحت فرمانروایی امپراتوری روم و پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت، رومیان هر ساله در روز 17 دسامبر در جشنی به نام ساتورنالیا به سیاره کیوان (ساتورن)، ایزد باستانی زراعت، احترام می‌نهادند. این جشن تا هفت روز ادامه می‌یافت و انقلاب زمستانی را شامل می‌شد. از آنجا که رومیان از گاهشماری یولیانی در محاسبات خود استفاده می‌کردند روز انقلاب زمستانی به جای 21 یا 22 دسامبر حدوداً در 25 دسامبر واقع می‌شد.

سخن پایانی

در پایان ممنون که تا آخر همراه سایت بزرگ روزانه بودید. ما در این مقاله سعی کردیم تا در سهم خود، کمی بیشتر شما را با فرهنگ ایرانی و جشن چند هزار ساله یلدا آشنا کنیم. امیدواریم که این مقاله و اطلاعات آن مورد پسند شما قرار گرفته باشد. پاینده و تن درست باشید.

مطلب مشابه: متن ادبی شب یلدا + جملات و اشعار ادبی ویژه تبریک شب چله و اول زمستان