پروین اعتصامی شاعر بزرگ ایرانی بود که همواره از او به عنوان یکی از بزرگترین شاعران زن جهان یاد میشود. استاد شهریار که با پروین هم دوره بود؛ وی را استاد قصاید توصیف کرده است. در ادامه ما قصد داریم به صورت کامل و جامع درباره این شاعر بزرگ برای شما عزیزان بنویسیم. پس اگر شما نیز طرفدار ادبیات هستید؛ در ادامه متن همراه ما باشید.
فهرست موضوعات این مطلب
تولد و اوایل زندگی
پروین اعتصامی با نام اصلی رخشنده اعتصامی در 25 اسفند 1285 هجری خورشیدی، مطابق با 17 مارس 1907، در تبریز زاده شد. او فرزند یوسف اعتصامی آشتیانی ملقّب به اعتصامالملک نویسنده و مترجم معاصر ایرانی و اخترالملوک اعتصامی است. اخترالملوک اعتصامی دختر عبدالحسین مقدّم العداله، از شاعران دوره قاجاریه و متخلص به «شوری بخشایشی» بود. او تخلص «پروین» را برای خود انتخاب کرد که تا آن زمان نامی مرسوم برای دختران نبود. بعدها پروین نام خود را از رخشنده به پروین تغییر داد؛ چنانچه در شناسنامهاش مشاهده میشود. پروین آخرین فرزند خانواده بود و سه برادر بزرگتر از خود به نامهای ابوالحسن، ابوالفتح و ابوالنصر داشت.
مهاجرت از تبریز به تهران
یوسف اعتصامی، در سال 1288 هجری خورشیدی بهعنوان نماینده مردم تبریز در مجلس شورای ملی انتخاب شد. به همین دلیل در سال 1291 هجری خورشیدی در هنگامی که پروین 6 سال داشت، بههمراه خانوادهاش از تبریز به تهران مهاجرت کرد. پروین از کودکی با مشروطهخواهان و چهرههای فرهنگی آشنا شد و ادبیات را در کنار پدر و از استادانی چون دهخدا و ملک الشعرای بهار آموخت. در دوران کودکی، زبانهای فارسی و عربی و انگلیسی را زیر نظر پدرش در منزل آموخت و پس از آن به مدرسه آمریکایی ایران کلیسا ( Iran bethel) رفت و در سال1303 تحصیلاتش را در آنجا به پایان رسانید. او در تمام سالهای تحصیلش از دانشآموزان ممتاز بود و حتی مدتی در همان مدرسه به تدریس زبان و ادبیات انگلیسی پرداخت. او همزمان با تحصیل، شعر نیز میسرود.
مطلب مشابه: نگاهی بر زندگی خیام نیشابوری؛ زندگینامه دانشمند و شاعر از تولد تا ازدواج و مرگ
شعر گفتن از همان کودکی
همانطور که نوشتیم؛ پروین در یک خانواده فرهنگی بزرگ شد. همین موضوع سبب این شد تا پروین بتواند از همان سنین بسیار پایین شعر بگوید. یکی از نزدیکان او نوشته: نخستین شعرهای پروین اعتصامی در هفتسالگی بودهاست و برخی از زیباترین شعرهایش مربوط به دوران نوجوانی (11 تا 14سالگی) او هستند.
از کودکی پدرش در زمینه وزن و شیوههای یادگیری به او کمک میکرد. گاهی شعری از شاعران قدیم ایران مانند سعدی یا حافظ را به او میداد تا بر اساس آن شعر دیگری بسراید؛ وزن آن را تغییر دهد یا قافیهای نو برایش پیدا کند.
همین تمرینها و تلاشها زمینهای شد که با ترتیب قرارگیری کلمات و استفاده از آن آشنا شود و در سرودن شعر تجربه کسب کند. همچنین پدرش گاهی قطعههایی زیبا و لطیف از کتابهای خارجی (انگلیسی، فرانسوی، ترکی و عربی) جمع میکرد و پس از ترجمه آنها به فارسی، پروین را تشویق میکرد تا آن را بهصورت شعر درآورد. برای نمونه، یوسف اعتصامی شعر «قطرات سهگانه» از تریللو را ترجمه و در مجله بهار چاپ کرد.
سپس پروین با الهام از این سروده، شعرهای «گوهر و اشک» و «دو قطره خون» را سرود. از معروفترین شعرهایی که او در این سنین سرودهاست میتوان به شعرهای گوهر و سنگ، ای مرغک، اشک یتیم، کودک آرزومند، صاعقه ما ستم اغنیاست، سعی و عمل و اندوه فقر اشاره کرد.
بهنوشته بهمن، شعرهایی که پروین در سنین کودکی میسرود بیشتر دارای محتوایی کودکانه، ساده و تخیلی بودند. یکی از شعرهای او در 8سالگی، مناظرهای بین «نخود و لوبیا» است:
نخودی گفت لوبیایی را
کز چه من گردم این چنین، تو دراز؟
گفت: ما هردو را بباید پخت
چارهای نیست، با زمانه بساز
یا شعری دیگر، مناظرهای بین «سیر و پیاز» است:
سیر یک روز طعنه زد به پیاز
که تو مسکین چهقدر بدبویی
گفت: از عیبِ خویش بیخبری
زان ره، از خلق عیب میجویی
سخرانی آتشین در مدرسه
در خرداد 1303، جشن دانشآموختگی پروین در مدرسه برپا شد. او در آن جشن درباره تاریخ جفای مردان به زنان حین شروع تمدنها، اصلاح این روند در اروپا و بیسوادی و بیخبری زنان ایران در مقایسه با آنها حرف زد. اعتصامی در بخشهایی از سخناناش که به «اعلامیه زن و تاریخ» معروف است، میگوید: داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تربیت و تعلیم است. تربیت و تعلیم حقیقی که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گسترده معرفت مستفید نماید. ایران، وطن عزیز ما که مفاخر و مآثر عظیمه آن زینتافزای تاریخ جهان است. ایران که تمدن قدیمش اروپای امروز را رهین منت و مدیون نعمت خویش دارد. ایران با عظمت و قوتی که قرنها بر اقطار و ابحار عالم حکمروا بود، از مصائب و شداید شرق سهم وافر برده، اکنون دنبال گمگشته خود میدود و به دیدار شاهد نیکبختی میشتابد. پیداست برای مرمت خرابیهای زمان گذشته، اصلاح معایب حالیه، و تمهید سعادت آتیه، چه مشکلاتی در پیش است. ایرانی باید ضعف و ملالت را از خود دور کرده، تند و چالاک این پرتگاهها را عبور نماید. امیدواریم به همت دانشمندان و متفکرین، روح فضیلت در ملت ایجاد شود و با تربیت نسوان اصلاحات مهمه اجتماعی در ایران فراهم گردد. در این صورت بنای تربیت حقیقی استوار خواهد شد و فرشته اقبال در فضای مملکت سیروس و داریوش بالگشایی خواهد کرد.
مطلب مشابه: زندگینامه شفیعی کدکنی شاعر ایرانی از تولد تا استادی دانشگاه و گزیده اشعار او
ازدواج با پسر عمو
پروین اعتصامی در 19 تیرماه 1313 با پسر عموی پدرش «فضلالله اعتصامی گرکانی» ازدواج کرد و چهار ماه پس از عقد و ازدواج بههمراه همسرش برای زندگی به کرمانشاه رفت. همسر پروین از افسران شهربانی و هنگام ازدواج با او رئیس شهربانی در کرمانشاه بود. پروین پس از تقریباً دو ماه زندگی با همسرش به خانه پدرش بازگشت و 9 ماه بعد، در 14 مرداد 1314، از وی جدا شد. ابوالفتح اعتصامی، برادر پروین، علت جدایی پروین اعتصامی از همسرش را اختلافات روحی و اخلاقی پروین با همسرش و «ناسازگاری روحیه نظامی همسر با روح لطیف و آزاد پروین» دانسته است.
چاپ اولین کتاب
یوسف اعتصامی پیش از ازدواج پروین، با چاپ مجموعه اشعار او مخالف بود و این کار را با توجه به اوضاع و فرهنگ روزگار، نامناسب میدانست. او فکر میکرد دیگران چاپ اشعار یک زن جوان را، راهی برای پیدا کردن همسر به حساب آورند.
اما پس از ازدواج پروین و جدایی از همسرش به این کار رضایت داد. پیش از نخستین چاپ دیوان پروین، بعضی از اشعار پروین در مجله بهار، «منتخبات آثار» از «سید ضیا هشترودی» و «امثال و حکم» از دهخدا چاپ شده بودند.
از انتشار نخستین چاپ دیوان او در سال 1314 هجری خورشیدی توسط چاپخانه مجلس شورای ملی که همراه با مقدمه از ملکالشعرای بهار بود، بسیار استقبال شد.
سعید نفیسی در روزنامه ایران به معرفی دیوان پروین پرداخت و وزارت معارف برای تقدیر از پروین، به او نشان علمی اهدا کرد. این باعث خارج شدن پروین از انزوای پس از طلاقش شد. نخستین مجموعه شعر پروین، شامل اشعاری بود که وی تا پیش از 30سالگی سروده بود و بیش از 150 قصیده، قطعه، غزل و مثنوی داشت.
البته دیوان پروین شامل همه اشعار سرودهشده توسط او نیست، زیرا او چند سال پیش از مرگش، قسمتی از اشعارش را که مطابق میلش نبوده را سوزانده است.
شغلهای دیگر
پروین اعتصامی پس از نخستین چاپ دیوان اشعارش، در زمانی که عیسی صدیق بر دانشسرای عالی ریاست داشت، بهعنوان مدیر کتابخانه آن از خردادماه 1315 مشغول به کار شد. علت این کار این بود که پروین فضای دانشسرای عالی و کتابخانه آن را با روحیه خود سازگارتر میدانست. نظم و ترتیب پروین در کتابخانه زبانزد دانشجویان و استادان بود. علاوه بر این، پروین بر پشت جلد برخی کتابها اظهارنظرهایی مینوشت که شاید هنوز باقی باشد، البته آن کتابها به کتابخانه ادبیات دانشگاه تهران منتقل شدهاند. اما انزواطلبی پروین باعث شد او به کار خود در دانشسرای عالی ادامه ندهد و پس از 9 ماه و از آغاز سال 1316 هجری خورشیدی، به کار خود در آنجا پایان دهد.
مطلب مشابه: بیوگرافی حافظ شیرازی؛ درباره زندگی شاعر از تولد تا شاعری و درگذشت این شاعر
انزوای بیشتر
مرگ پدر پروین در دیماه 1316 در سن 63سالگی او را مدتی از کار ادبیاش بازداشت. پروین پس از مرگ پدرش، بسیار منزوی شد و تنها مکاتباتی با سرور مهکامه محصص لاهیجانی و رفتوآمدهای اندکی با خانواده سیمین بهبهانی داشت. در آن زمان از طرف وزارت معارف از پروین درخواست شد که بهمناسبتِ «هفتصدمین سال تصنیف گلستان و بوستان»، قطعهای در ستایش مقام سعدی بسراید. هرچند عبدالحسین زرینکوب این دوران زندگی پروین را «دوران تلخی و حسرت» توصیف کردهاست.
مرگ
پروین اعتصامی در فروردین 1320 به بیماری حصبه مبتلا شد. این در زمانی بود که برادر وی، ابوالفتح اعتصامی، دیوان او را برای دومین چاپ آماده میکرد. اما وخیم بودن وضعیت پروین باعث میشود که او در 3 فروردین در خانه بستری شود.
گفته شده سهلانگاری پزشک او در معالجه پروین سبب مرگ او شدهاست؛ زیرا در شب 14 فروردین وضعیت پروین بسیار وخیم میشود. خانواده او کالسکهای بهدنبال پزشک معالجش میفرستند اما او نمیآید و سرانجام پروین اعتصامی در تاریخ 15 فروردین 1320 در سن 34سالگی در تهران درگذشت و در حرم فاطمه معصومه در قم در آرامگاه خانوادگی به خاک سپرده شد.
او در هنگام مرگ، در آغوش مادرش، جان سپرد. پس از مرگش، قطعهای با عنوان «این قطعه را برای سنگ مزار خودم سرودهام» از او یافتند که مشخص نیست او چه زمان برای سنگ مزار خود سروده بود؛ که آن قطعه را بر سنگ مزارش نقش کردند.
پس از مرگ پروین، مراسم رسمی دولتی بهمناسبت بزرگداشت برگزار نشد. مدیر کانون زنان ایران، بهدلیل برخی مسائل سیاسی، از برگزاری مجلس یادبود برای پروین در آن کانون خودداری کرد. از پاسخ محرمانه فرمانداری قم در تاریخ هجدهم فروردین 1320 به تلگراف وزارت کشور در باب «موضوع حمل جنازه دختر اعتصامالملک»، بهروشنی میتوان دریافت که دستگاه امنیتی رضاشاه نسبت به او حساسیت داشته است.
این حساسیت میتواند ریشه در رد کردن نشان لیاقت توسط پروین داشته باشد.
مطلب مشابه: نگاهی بر زندگی سعدی شیرازی شاعر پر آوازه از تولد، تا ازدواج، افسردگی و مرگ
علاقه پروین به ادبیات غرب
پروین از سرودههای شاعران آمریکایی، انگلیسی و فرانسوی مانند هراشیو اسمیت، لافونتن، آرتور بریزبان و ازوپ تحت تاثیر است. بیشتر این سرودهها، سرودههایی بودند که بهوسیله یوسف اعتصامی ترجمه میشدند و در در مجله بهار چاپ میشدند.
برای نمونه، پروین با مطالعه شعرهایی چون «به یک مومیایی»، «خروس و مروارید»، «زنجره و مورچه» و «نغمه پیراهن» تصمیم گرفت که با تقلید از برخی از آنها شعر دیگری بسراید. برای نمونه، شعر «یاد یاران» پروین اقتباسی از یک قطعه معروف هراشیو اسمیت است که اصل آن را پدرش، از فرانسوی به فارسی ترجمه و منتشر کرده بود.
یا شعر «ژوئیه خدا» با الهام از مقاله «عزم و نشاط عنکبوت» اثر آرتور بریزبان، نویسنده آمریکایی، پدید آمدهاست، که پیش از آن توسط یوسف اعتصامی ترجمه و در مجله بهار منتشر شدهبود. به گفتۀ ضیاءالدینی «پروین در اشعار «ایگربه»، «ای مرغک»، «یاد یاران»، قطعه«بلبل و مور» و شعر «جولای خدا» از بزرگان ادبیات اروپا آشکار است، توضیح داد: شعر یاد یاران، اقتباسی از قطعه «به یک مومیایی مصر» از هورا اشمیت شاعر معروف انگلیسی و همچنین قطعه بلبل و مور پروین، تصرفی از «زنجره و مور» لامارتین است.
سبک پروین
بهنوشته علیاصغر دادبه پس از انقلاب مشروطه در ایران، دو جریان فکری در ایران به نامهای «جریان تلفیقی» و «جریان نیمایی» به وجود آمد. جریان تلفیقی عبارت است از ترکیب سبک شعر سنتی و اندیشههای تازه. میتوان گفت که جریان تلفیقی، ادامهٔ سبک «بازگشت ادبی» است اما قالبی امروزیتر دارد. سبک شعری پروین تحت تأثیر تفکر جریان تلفیقی قرار داشت.
ملکالشعرای بهار در مقدمه دیوان پروین درباره سبک شعری چنین مینویسد: این دیوان ترکیبی است از دو سبک و شیوه لفظی و معنوی آمیخته با سبکی مستقل، و آن دو یکی شیوه خراسان است خاصه استاد ناصر خسرو قبادیانی و دیگر شیوه شعرای عراق و فارس است بهویژه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی علیه الرحمه و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفاً است، و این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسم معانی و حقیقتجوئی است ترکیب یافته و شیوهای بدیع و فاضلانه به وجود آوردهاست.
مطلب مشابه: نگاهی بر زندگی عارف قزوینی شاعر نامی ایران؛ از تولد تا انزوا و مرگ
معروفتریت شعرهای پروین
پروین بیشتر شهرت خود را بعد از مرگ به دست آورد. اشعار او میان جوانان به ویژه زنان مورد توجه قرار گرفته و بسیاری از او تعریف و تمجید کردند. برخی از معروفترین شعرهای او عبارتند از:
اشک یتیم
یکی از معروفترین اشعار وی که تا سالها در کتاب فارسی سال پنجم دبستان قرار داشت قطعه «اشک یتیم» است در داستان این شعر، پیرزنی در حال تماشای گذر پادشاه است.
این شعر، تحت تأثیر شعر انوری، که در سال 1921 سروده شده، قرار گرفتهاست که از این روی نمیتواند اشاره مستقیم به رضاشاه داشته باشد؛ زیرا شعر انوری (با نام: نغمه صبح) در ابتدای قدرتگیری رضاشاه سروده شده بود و به نظر نمیرسد مرتبط به دوران ترور در آن مقطع زمانی باشد. اما جدا از تأثیرپذیری «اشک یتیم» از شعر نغمه صبح، که جهتگیری خاصی نسبت به رضاشاه نداشت، بهظاهر با فضای خفقان آن دوره در ارتباط است.
در تعزیت پدر
پدر او نقش بسیار زیادی در گرایش پروین به شعر سرودن، آگاهی او از تحولات سیاسی روزگار و مشهور شدن پروین داشت. مرگ او در دیماه 1316، بر انزوای پروین پس از طلاقش، افزود و مدتی او را از فعالیت ادبیاش بازداشت. او دو قطعه درباره مرگ پدرش و تأثیر آن بر زندگیاش، سرودهاست که «در تعزیت پدر» و «بی پدر» نام دارند. بخشی اندک از آنچه که پروین در «در تعزیت پدر» سرودهاست:
پدر آن تیشه که بر خاکِ تو زد دستِ اَجل
تیشهای بود که شد باعثِ ویرانیِ من
یوسفت نام نهادند و به گرگت دادن
مرگ، گرگِ تو شد، ای یوسفِ کنعانیِ من
مهِ گردونِ ادب بودی و در خاک شدی
خاک، زندانِ تو گشت، ای مهِ زندانیِ من
پروین در شعر «بی پدر» نیز به مرگ پدرش اشاره کردهاست:
به سرِ خاکِ پدر، دخترکی
صورت و سینه به ناخن میخست
که نه پیوند و نه مادر دارم
کاش روحم به پدر میپیوست
مطلب مشابه: نگاهی بر زندگی ایرج میرزا شاعر ؛ از تولد تا ازدواج، خودکشی فرزند و مرگ او
پند و نصیحت
«پند و نصیحت» شعری است که در قالب قطعه که در کتاب متوسطه سوم دوره اول (سوم راهنمایی پیشین) چاپ شدهاست و محتوایی اندرزگونه دارد. این قطعه، 8 بیت دارد که در آن به پندهایی چون «دوری از خودشیفتگی»، «غنیمت شمردن دوران جوانی»، «بردباری و صبر»، «نگاه به همه چیز بهعنوان یک آموزگار» و «انتخاب راه درست در زندگی» اشاره میشود.
جوانی گهِ کار و شایستگیست
گهِ خودپسندی و پندار نیست
خانه پروین
خانه پروین اعتصامی در تبریز، خیابان عباسی، جنب مسجد میرآقا، کوچه ساوجبلاغی، پلاک 6 واقع شدهاست. ساخت بنای خانه پروین در تبریز به دوران پهلوی اول برمیگردد. در تاریخ 28 اسفند 1385، این خانه بهعنوان یکی از آثار ملی ایران با شماره 18681 به ثبت رسید. هماکنون این خانه به موزه پروین اعتصامی تبدیل شدهاست و برخی از لوازم شخصی و کتابهای اعتصامی در آنجا نگهداری میشود.
خانه وی در تهران، اما، هماکنون به محل دفتر یک شرکت، واحدی مسکونی و یک کارگاه مبلسازی تبدیل شده است که این موضوع واکنشهای تندی را در پی داشت.
کلام آخر
کاش میشد بیشتر درباره پروین اعتصامی نوشت… او نابغه ادبیات است که ایران و ایرانی باید به وجود او افتخار کند. ما نیز امیدواریم که در سهم خود توانسته باشیم شما را با این اسطوره شعر ایرانی بیشتر آشنا کنیم. در پایان امیدواریم از خواندن این مقاله نهایت لذت را برده باشید.
مطلب مشابه: گلچینی از قصاید پروین اعتصامی؛ بهترین قصاید و اشعار این شاعر زن معروف