همه چیز در مورد معنی حسن تعلیل
«حسن تعلیل» در لغت به معنای «دلیل نیکو آوردن» است. در حقیقت «حسن» به معنی «نیکو» و «زیبا» و تعلیل به معنی «دلیل آوردن» است که ترکیب این دو می‌شود: «دلیل نیکو و زیبا آوردن».
معنی حسن تعلیل چیست؟
در اصطلاح ادبی حسن تعلیل به معنای آوردن دلیلی ادبی و تخیلی و نه واقعی برای یک پدیده می‌باشد. شاعر یا نویسنده در اثر خود با استفاده از تشبیه، علتی غیرعلمی را برای یک پدیده بیان می‌کند و به این طریق علت و معلول را در ذهن مخاطب بسیار دلپذیر و زیبا جلوه می‌دهد.
آرایه حسن تعلیل درصدد بیان علت وقوع پدیده‌ها نیست بلکه فقط برای قانع کردن مخاطب به روشی زیبا و ذوقی هنرمندانه بیان می‌شود.
راه تشخیص حسن تعلیل
آشنایی با آرایه حسن تعلیل و یافتن علت و معلول در اثری ادبی به طوری که در واقع و از نظر علمی پدید آمدن معلول به سبب علتی که بیان شده نباشد، راه تشخیص آرایه حسن تعلیل می‌باشد. به عبارت دیگر، وقتی در یک اثر، دلیلی برای یک پدیده بیان شده باشد که مطابق عقل نباشد، حسن تعلیل در آن اثر به کار رفته است.
به عنوان مثال به بیت زیر از ملک الشعرای بهار توجه کنید:
تو قلب فسرده زمینی
از درد ورم نموده یک چند
این بیت در وصف کوه دماوند سروده شده و علت برآمدگی کوه دماوند را این دانسته که دماوند قلب زمین است که به خاطر دردمندی و ناراحتی زمین ورم کرده است.
حالا به بیت زیر از خواجوی کرمانی توجه کنید:
دانی که چرا نام تو در نامه نیارم
زیرا که نخواهم که کسی نام تو داند
در این بیت علت نیاوردن نام مخاطب نامه را شناخته نشدن نزد دیگران بیان کرده که علت واقعی این عمل است، پس شاعر از آرایه حسن تعلیل در این بیت استفاده نکرده است.
مثال از آرایه حسن تعلیل
بید مجنون در تمام عمر سر بالا نکرد
حاصل بی‌حاصلی نبوَد به جز شرمندگی
در این بیت صائب تبریزی با استفاده از آرایه حسن تعلیل علت سر به زیر بودن و آویزان بودن برگ و شاخه درخت بید مجنون را سرافکندگی او به خاطر بی‌ثمر بودن و بی‌حاصلی بیان کرده است.
✽✽✽
خمیده پشت از آن گشتند پیران جهان‌دیده
که اندر خاک می‌جویند ایام جوانی را
نظامی در این بیت با استفاده از آرایه حسن تعلیل، علت خمیده‌پشت بودن سالخوردگان را بیان کرده و گفته که ایشان خم شده‌اند و در خاک به دنبال دوران جوانی خود می‌گردند.
✽✽✽
خون دل مشتاقان خوردست لب لعلت
سرخست لبت اینک منکر نتوان بودن
ابن یمین در این بیت با استفاده از آرایه حسن تعلیل علت سرخی لب معشوق را خوردن خون عاشقان بیان کرده است.
✽✽✽
پیش دهنت پسته ز تنگی زده لاف
ز آن است که هر کس دهنش پاره کند
سنا با استفاده از آرایه حسن تعلیل علت اینکه مردم دهان پسته را باز و از هم جدا می‌کنند را اینگونه بیان کرده که پسته در برابر دهان زیبا و کوچک تو ادعای زیبایی کرده است.
✽✽✽
تویی بهانه آن ابرها که می‌گریند
بیا که صاف شود این هوای بارانی
قیصر امین‌پور با استفاده از آرایه حسن تعلیل علت گریه ابرها (بارش باران) را درد دوری از امام زمان عجل‌الله‌فرجه‌الشریف بیان کرده است.
✽✽✽
به یک کرشمه که در کار آسمان کردی
هنوز می‌پرد از شوق چشم کوکب‌ها
صائب تبریزی با استفاده از آرایه حسن تعلیل علت چشمک زدن ستارگان را ناز معشوق بیان کرده است.
✽✽✽
دلم خانه مهر یار است و بس
از آن می‌نگنجد در او کین کس
سعدی در این بیت با استفاده از آرایه حسن تعلیل دلیل دل بی‌کینه‌ای که دارد را وجود مهر یار در دلش بیان کرده است.
✽✽✽
آن زلف مشکبار بر آن روی چون نگار
گر کوته است کوتهی از وی عجب مدار
شب در بهار میل کند سوی‌کوتهی
آن زلف چون شب است بر آن روی چون بهار
امیر معزی در این دو بیت علت کوتاهی زلف یارش را بیان می‌کند و می‌گوید که چون شب‌های بهار کوتاه است و زلف یار او هم به رنگ شب، مشکی است و بر چهره مثل بهار او قرار گرفته، پس زلف یارش کوتاه گشته است و این دلیل شاعرانه، کاربرد حسن تعلیل در این ابیات را نشان می‌دهد.
✽✽✽
بوسه‌ای گر نربوده است ز یاقوت لبش
دهن لاله چرا تا به جگر سوخته است؟
صائب تبریزی با استفاده از آرایه حسن تعلیل در این بیت، علت سیاه بودن درون گل لاله را سوختن جگر لاله می‌داند که در اثر گرمای بوسه‌ای که از لب محبوبش ربوده به وجود آمده است.
✽✽✽
گویند روی سرخ تو سعدی چه زرد کرد
اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم
سعدی از حسن تعلیل استفاده کرده و علت زردروی بودن خودش را عاشق شدن و ارزش یافتن و به رنگ طلا درآمدن چهره‌اش بیان کرده است.
✽✽✽
سیل در هامون، صدا در کوه، می‌دانی چه بود؟
از غم من کوه می‌نالید و هامون می‌گریست
هلالی جغتایی در این بیت علت صدای کوه و سیل در هامون را نالیدن کوه و گریه هامون به خاطر غم خودش می‌داند و با بیان این علت شاعرانه، از آرایه حسن تعلیل استفاده کرده است.
✽✽✽
درختان را دوست می‌دارم
که به احترام تو قیام کرده‌اند
موسوی گرمارودی با استفاده از آرایه حسن تعلیل علت ایستادن درختان را احترام به امام حسین علیه‌السلام بیان کرده است.
✽✽✽
چو اندر آب عکس یار خوشتر می‌شود پیدا
از آنروز آب در چشمم مگر بسیار می‌آید
عراقی علت اینکه زیاد اشک می‌ریزد را دیدن چهره یارش در آب اشک چشمانش بیان کرده و این دلیل ادبی، غیرواقعی و شاعرانه، نشان از کاربرد آرایه حسن تعلیل در این بیت دارد.
✽✽✽
هنگام سپیده‌دم خروس سحری
دانی که چرا همی کند نوحه‌گری
یعنی که نمودند در آیینه صبح
کز عمر شبی گذشت و تو بی‌خبری
در این رباعی شاعر (خیام یا ابوسعید ابوالخیر) با استفاده از آرایه حسن تعلیل علت سحرخوانی خروس را، بی‌خبری انسان‌ها از گذشتن عمر بیان می‌کند.
درباره آرایه تملیح
