احمد شاملو شاعر معروفی که او را به واسطه ی اشعار منحصر به فرد و زیبایش می شناسیم، شاعر و نویسنده ای با قلم دوست داشتنی و قدرتمند در تصویرسازی و سخن گفتن. عاشقی که مخاطب اغلب اشعارش معشوقه اش بوده و هرجا سخن از او به میان می آید نام معشوقه و همسر سومش یعنی همان آیدای معروف هم به میان می آید. شاملو و آیدا مانند لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، آزاده و بهرام و … که اسمشان همیشه و در همه جا همراه یکدیگر بوده، همراه هم است. احمد شاملو با تخلص «الف. بامداد» و «الف.صبح»، ملقب به پدر شعر سپید و موسس شعر سپید است. او علاوه بر دست به قلم بودن برای شعر، مترجم، ژورنالیست، فیلمساز، پزوهشگر، فرهنگ نویس نیز بوده و از دبیرهای کانون نویسنده های کشورمان هم بوده است. او سرانجام بر اثر بیماری دیابت از دنیا رفت. در این مطلب آرگا زندگینامه احمد شاملو را مرور می کند.
زندگینامه احمد شاملو پدر و موسس شعر سپید
احمد شاملو که «ترجیح می دهم شعر شیپور باشد نه لالایی» شعارش بود، در بیست و یکم آذر ماه سال ۱۳۰۴ در تهران در خانواده ای ۶ نفره به دنیا آمده است. پدر او به اسم حیدر شاملو با اصالتی کابلی از افسران ارتش بود، مادر وی نیز کوکب عراقی است. او کودکی اش را به دلیل شغل پدرش که در ارتش بود، در شهرهای گوناگونی مانند رشت، اصفهان، سمیرم، شیراز، آباده و … طی کرده است. در شهرهای مشهد، زاهدان و خاش دروس سالهای ابتدایی خود را خواند و در همان موقع شروع به جمع آوری مواد فرهنگ عامه نمود. او تحصیلات متوسطه اش را در دبیرستان های ایرانشهر گذراند. در ابتدای دهه بیست به دلیل انتقال پدرش به گرگان و ترکم صحرا او خانواده اش به آنجا رفتند. او در گرگان تا پایه سوم متوسه درس خواند و سپس به کارهای سیاسی شمال کشور پیوست و کمی بعد دستگیر گردید و به زندان روسیه در رشت انتقال یافت. بعد از آزاد شدن به ارومیه رفته و در آنجا پایه چهارم را نیز تحصیل نمود.
احمد شاملو با به روی کار آمدن پیشه وری و نیز حزب دموکرات آذربایجان با پدر خود دستگیر می گردد و ۲ ساعت در مقابل جوخه آتش می ماند و در نهایت آزاد می گردد و به تهران می آید و این آغاز ترک تحصیل او می شود. شعرهای احمد شاملو که شعرهای نو و بعضی از قالب های کهن مانند قصیده و همچنین ترانه های عامیانه را در بر می گیرد دلیل مشهور شدن وی هستند. استاد این شاعر نیمایوشیج است که باعث شد وی به شعر نو گرایش یافته و در آن قدم بگذارد. ولی نخستین بار که در شعری به نام شکوفه سرخ یک پیراهن (۱۳۲۹) و شعری به نام «شعر سپید زعفران» انتشار یافت، وزن را رها نمود. او به طور پیشرو آغازکننده یک سبک تازه در شعر معاصر فارسی بود که خود گسترش دهنده آن نیز بود، این سبک شعری با عنوان شهر منثور و یا سبک سپید شناخته می گردد. برخی از متقدین ادبی او را تک شاعر موفق و توانمند شعر سپید می شناسند. این شاعر غیر از سرودن شعر به دیگر فعالیت های ترجمه و تحقیق نیز مشغول بوده که البته کمتر با آنها شناخته می شود. او نویسنده مجموعه کتاب پژوهشی کوچه در مورد فرهنگ عامیانه مردم ایران است که از بزرگ ترین کتب وی در این زمینه محسوب می گردد. و اما محبوبیت و شهرت اشعار او به حدی است که کتاب هایش به زبان های گوناگون انگلیسی، ژاپنی، اسپانیایی، روسی، سوئدی، آلمانی، ترکی، فنلاندی، رومانیایی، هلندی ترجمه گردیده است.
احمد شاملو وقتی بیست و نه ساله بود و در هنگام اضمحلال نخست وزیر مصدق به علت عضو بودن در گروه کمونیست توده ایران دستگیر گردید و زیادتر از ۱ سال در حبس به سر برد. قسمت زیادی از اشعار وی هم سوزانده گردیدند.
انتشار اولین مجموعه اشعار
احم شاملو اولین مجموعه کتاب خود را به اسم ترانه های فراموش شده، مجموعه ای تلفیق شده از اشعار مدرن و کلاسیک را در ۱۳۴۶ انتشار داد، وی پس ز ۲ سال یعنی در سال ۱۳۴۸ نخستین کتاب داستان کوتاه خود به اسم زن پشت در برنجی را انتشار داد و سپس مجموعه شعر دوم خود به اسم مانیفست را رد ۱۳۳۰ انتشار داده و روانه بازار ساخت.
او گرایش های خویش به نظریه و افکار سوسیالیستی نمایش داد و در سفارت مجارستان بعنوان مشاور فرهنگی آنها فعالیتش را آغاز نمود.
در سال ۱۳۳۱ مجموعه سوم وی به اسم «فلزات و حس» به وسیله پلیس ها ممنوعیت یافته و به طور کامل از بین رفت. همچنین تمامی ترجمه های وی از طلا در خاک (زیگموند موتریتس)، رمان پر حجم پسران مرد بی قلب به قلم مور جوکای و نیز همه داده های گردآوری شده برای فعالیت وی درباره فرهنگ محاوره ای زندگی شهری ایران با عنوان کوچه مصادره و از بین رفت.
در ۱۳۳۳ شاملو برای چهارده ماه حبس بود که یکسال بعد ۳ تا از رمان های نویسندگان اروپایی را ترجمه نموده و انتشار داد. وی در ۱۳۵۶ به عنوان سردبیر نشریه ادبی بامشاد فعالیتش را آغاز نمود. و اما در سال ۱۳۳۶ با انتشار کتاب شعر خود به اسم هوای تازه مورد توجه قرار گرفت و مشهور شد. به گفته منتقدین و اهالی شعر و ادب هوای تازه بزرگترین و مهم ترین رخداد پس از حافظ بوده است. او در ۱۳۳۸ داستان های کوتاه کودکانه را شروع نمود و نیز کارگردانی فیلم های مستند و فعالیت در استودیوهای فیلمسازی را شروع کرد.
ادامه فعالیت و انتشار اشعار
در ۱۳۳۹ یک مجموعه شعر دیگر وی به اسم باغ آینه انتشار یافت، او در ۱۳۴۰ به عنوان سردبیر نشریه کتاب هفته فعالیتش را آغاز نمود، این نشریه موفق شد تا زبان و آیین روزنامه نگاری ادبی در کشورمان را متحول سازد. در ۱۳۴۱ ترجمه های وی از رابرت مرل و آندره ژید انتشار یافت. دو سال بعد یعنی در ۱۳۴۳ ۲ تا از مجموعه کتاب های شعر خود به اسم های «آیدا در آینه» و «حظه و ابدیت» را انتشار داد.
یک سال بعد یک مجموعه شعر تازه به اسم «آیدا، درختان، خاطرات و خنجر» از این شاعر انتشار یافته و روانه بازار گردید. او در کنار سرودن شعر به ترجمه کردن نیز مشغول بود. وی برای سوم آغاز به تدوین کتاب کوچه نمود. او در ۱۳۴۶ به عنوان سردبیر روزنامه خوشه فعالیتش را آغاز نمود. او در انجمن اتحادیه نویسنده های ایران حضور یافت و اشعاری را در دانشگاه های کشورمان خواند.
در ۱۳۴۷ او درمورد اسطوره شعر و ادب فارسی حافظ بزرگ مطالعه اش را شروع نمود و در کنار آن به طور همزمان به عنوان مترجم دو کتاب را ترجمه نمود. او برای شاعرهای شناخته شده و همچنین تازه ایرانی هفته شعرخوانی برپا داشت که با توجه بالایی مواجه گردید. شعرهای اجرا شده شده در این هفته شعرخوانی در یک کتاب بزرگ به ویرایش احمد شاملو وجود دارد که در نهایت در ۱۳۴۸ این مراسم به وسیله ی پلیس بسته گردید و به فعالیتش خاتمه داد. اما در همین زمان گزیده هایی از اشعار کهنه تر وی با مجموعه شعر تازه اش به اسم قصیده برای زمین انتشار یافته و روانه بازار گردید. البته که تعداد و حجم فعالیت و اثرهای این هنرمند بسیار زیاد است که نمی توان تمامی آن را در این مطلب گنجاند.
در ۱۳۴۹ شاملو کتاب شکوفه در ماه را انتشار داده و روانه بازار ساخت. وی کارگردانی تعدادی فیلم مستند جهت همکاری با تلویزیون ایران را برعهده گرفت. او در سال ۱۳۴۹ نویسنده داستان های کوتاهی برای رده سنی کودکان نیز بود. در ۱۳۵۰ وی بعضی از ترجمه های سابق خویش را مجددا ترجمه نمود، و سال بعد به عنوان مدرس در دانشگاه تهران مشغول به فعالیت شد و کاست هایی صوتی از بازخوانی شعرهای مدرن و کلاسیک احمد شاملو انتشار یافت. وی عضو فرهنگستان زبان کشورمان گردید و در نیمه های سال ۱۳۵۱ وی با هدف درمان به پاریس رفت، سال بعد مجموعه شعر ابراهیم در آتش و مجموعه شعر درها و دیوار بزرگ چین انتشار یافت.
در ۱۳۵۵ او به آمریکا رفت و در آنجا در شهرهای مختلف شعرخوانی انجام داد، وی پیش از برگشت به کشور ایران در فستیوال شعر سانفرانسیسکو حضور یافت و در ۱۳۵۶ شعر تازه خود به اسم «خنجر روی بشقاب» انتشار داد. وی در انتقاد به حکومت پهلوی، محمدرضا شاه کشور ایران را ترک نمود و به مدت ۱ سال در آنجا ماند و در دانشگاه های این شکور سخنرانی نمود.
ادامه کار پس از انقلاب
شاملو در ۱۳۵۷ از آمریکا به انگلیس رفت تا در قامت سردبیر مجله تازه ای به اسم «ایرانشهر» شروع به کار کند. البته حضور در این مجله تنها دوازده ماه طول کشید و در نهایت استعفا داد و دقیقا بعد از انقلاب به کشور ایران برگشت. او دوباره به اتحادیه نویسنده های ایرانی ملحق شد و مجله تازه ای به اسم «کتاب جمعه» را منتشر ساخت که حسابی موفق بود. در سال ۵۷ او هم به عنوان شاعر و هم به عنوان مترجم فعالیت داد و نیز سخنرانی های زیادی را عرضه نمود.
جلدهای اول و دوم کتاب شعر او به اسم «کوچه» منتشر شد و وی دوباره بعنوان رهبر اتحادیه نویسنده ها برگزیده گردید. از سال ۵۹ به علت سخت و بحرانی بودن جو سیاسی در کشور وی هم تقریبا افسردگی را تجربه نمود که به مدت ۸ سال زندگی تقریبا در انزوایی را می گذراند. او در این زمان با همسرش آیدا ازدواج کرده بود که در کتابی به اسم کوچه و نیز خیلی از فعالیت های ادبی همچون ترجمه همکاری می نمود. در سال ۶۷ از طرف کنگره جهانی ادبی Interlit دعوت گردید و به اروپا رفت و مجموعه کامل اشعار وی در آلمان منتشر شد. پس از ۳ سال زندگی در آلمان در نهایت به ایران آمد و در سال ۷۰ به آمریکا رفت و جایزه سالانه حقوق بشر و صندوق آزادی بیان را کسب نمود.
در سال ۷۱ مجددا به اروپا رفت و بعد از گذشت ۴ سال فعالیت سخت و فشرده به کشورش برگشت. وی در سال ۷۳ از طرف سردبیر ایرانی – سوئدی خود به کشور سوئد رفت و شعرخوانی و سخنرانی های زیادی را انجام داد. در همایشی خاص در تورنتو با حضور منتقدین و نویسنده های ایرانی در مورد سهم شاملو در شعر فارسی گفتگو شد. او در سال ۷۸ برنده جایزه استیگ داگرمن به وسیله ی موسسه سوئد شد.
زندگی شخصی و ازدواج هایش
با مرور بیوگرافی احمد شاملو می بینید که وی ۳ مرتبه ازدواج نموده است. برای بار اول در ۱۳۲۷ با اشرف اسلامیه که نتیجه این ازدواج ۴ فرزند (۱ دختر و ۳ پسر) به اسم های سامان، سیاوش و سیروس و نیز ساقی بود. این دو در زندگی مشترک خود دچار اختلاف بودند که در نهایت پس از ۱۹ سال از یکدیگر جدا شدند.
این شاعر برای بار دوم با خانمی به اسم طوسی حائری مازندرانی که شاملو از او کوچکتر بود، ازدواج نمود. اما در نهایت این ازدواج نیز مانند ازدواج اولش بعد از گذشت ۴ سال به جدایی منتهی گردید. او در ۱۳۴۱ با آیدا سرکیسیان آشنا شده بود که در نهایت پس از دو سال و پس از طلاق از همسر دومش با آیدا ازدواج نمود. آیدا از یک خانواده ایرانی و ارمنی بود که همسایه وی بودند. خانواده آیدا دارای دین مسیحی بودند که تفاوت دین آیدا و شاملو که مسلمان بود، مخالفت خانواده وی را به دنبال داشت. همینطور احمد شاملو تفاوت سنی نسبتا زیادی با آیدا داشته و دارای سابقه دو جدایی و طلاق بود، ولی با وجود این آیدا او را انتخاب کرد و جواب بله داد و با یکدیگر ازدواج نمودند و تا آخرین لحظه مرگ شاملو با او زندگی می کند و در تمامی لحظات همراه وی بوده است.
در واقع آشنایی با آیدا و حضور او در زندگی وی رنگ و لعاب خاصی به اشعارش بخشیده و تاثیر زیاد و پررنگی در زندگی شخصی او داشته است. به طوری که در اغلب شعرهای وی اسم آیدا دیده می شود. شاملو آیدا را مخاطب اشعارش معرفی کرده است. در همان سال اول ازدواج مجموعه شعر آیدا در آینه و مجموعه شعر لحظه ها و همیشه را انتشار داد. یک سال پس از آن نیز یک مجموعه شعر به اسم «آیدا:درخت و خنجرو خاطره» را روانه بازار نمود.
بیماری و فوت
سال های پایانی عمر این شاعر نسبتا در گوشه گیری طی شد، از طرفی رغبتی به خارج شدن از کشور را نیز نداشته است. و همچنین ممنوع الکار بود و بیشتر کارهای وی همچون کتاب کوچه سال ها توقیف شده بود. او به دیابت خون مبتلا بود که این اواخر شدید شده بود و بعد از آن در بیست و ششم اردیبهشت سال ۷۶ در بیمارستان ایران مهر پای راست او را قطع نمودند و خیلی پس از آن عذاب کشید ولی با وجود این برای چندین سال به عنوان مترجم فعالیت داشت و در حد چا اشعار در نشریه ای فعالیت می نمود.
در نهایت بعد از پشت سر گذاشتن کلی سختی و بیماری در دوم مرداد سال ۷۹ در ساعت نه شب از دنیا رفت و جسد بی جان وی در امامزاده طاهر کرج دفن شد. به دفعات سنگ مزار وی به طور ناشناس شکسته شد.
کمتر شنیده ها در مورد احمد شاملو
طبق گفته آیدا همسر و معشوقه اش او عاشق فوتبال بوده است، وی همچنین انیمیشن های زیبا را که از تلویزیون پخش می شده را دوست داشته است.
آشنایی او با نیمایوشیج به سال ۱۳۲۵ بازمی گردد که بر روی بساط روزنامه فروشی توجه اش جلب تصویر نیمایوشیج در روزنامه پولاد می شود و قطعه ای از شعر ناقوس وی نیز چاپ شده بوده که قلم سحرانگیز نیمایوشیج او را دچار شگفتی می نماید. و بدین ترتیب آدرس خانه او را می یابد و نزد او می رود و از او می خواهد شاگردش باشد.
احمد شاملو در ۱۳۲۴ مصادف با آزاد گردیدن متفقین وی به همراه پدر افسرش توسط پلیس ها دستگیر و حتی تا پای کشته شدن هم پیش رفتند اما با وساطت فرمانده اصلی که با پدر این شاعر آشنایی داشت، آنها نجات یافتند.
در ۱۳۴۷ ۲ نفر به دیدار احمد شاملو آمده و به او پیشنهاد دادند که به شاعر و نویسنده ها خانه می بخشند تا در برنامه ملاقات نویسنده ها و شاعران با شه بانو فرح پهلوی شرکت نمایند، البته طبق مشاوره دوستش او از این عمل سرباز زد ولی آن دو با رفت و آمدهای بسیار موافقت شاملو شاعر را گرفتند.
ایران مهد شعر و ادب بوده است، ما آریایی ها از فرهنگ و هنر و ادب غنی برخوردار هستیم که باید به آن ببالیم، وجود شاعران کلاسیکی مثل حافظ، سعدی، خیام، مولوی، باباطاهر، نظامی گنجوی، رودکی، صائب تبریزی و نیز شاعران معاصری همچون پروین اعتصامی، فروغ فرخزاد، رهی معیری، فاضل نظری، فریدون مشیری، هوشنگ ابتهاج، نیمایوشیج، سهراب سپهری مهر تایید این گفته هستند که افتخار ما ایرانی ها در عرصه شعر و ادب به شمار می روند. با مرور زندگینامه این عزیزان مشاهده می کنید که دست سرنوشت اتفاقات متفاوت و قابل تاملی را برای زندگی آن ها رقم زده و آنها به اتکای ذوق و قریحه شان و تحت تاثیر این وقایع و با احساسی ناب دست ب قلم شده اند.
