تا پیش از راه اندازی سامانه چکاوک، عملیات نقل و انتقال چک کاملا به شکل دستی انجام می شد. اما این سامانه که به آن «سیستم انتقال تصویر چک» گفته می شود، امکان نقل و انتقال تصویر چک را بدون جابجایی فیزیکی فراهم می کند. البته ثبت چک در چکاوک، توسط کارمندان بانک صورت می گیرد و افراد معمولی به این سامانه دسترسی ندارند.
سامانه چکاوک چیست؟
سامانه چکاوک (سیستم انتقال تصویر چک) سامانه ای است که توسط بانک مرکزی راه اندازی شده و نیاز به نقل و انتقال فیزیکی چک و در نتیجه اشتباهات ناشی از آن را کاهش می دهد. این سامانه همچنین، به بانک مرکزی کمک می کند تا نظارت دقیق تری بر چک ها داشته باشد.
تاریخ راه اندازی سامانه چکاوک به آذر ماه سال 1393 باز می گردد و از آن زمان تا کنون به تدریج این سامانه تکامل و بهبود یافته است تا بتواند مسائل مربوط به چک را ساماندهی کند. اگرچه چکاوک هنوز مشکلاتی دارد، اما قدم های بزرگی در راستای الکترونیکی کردن نقل و انتقال چک محسوب می گردد.
برای اینکه بهتر با اهداف و مزایای این سامانه آشنا شویم، خوب است فرآیند وصول چک را قبل و بعد از چکاوک بررسی کنیم.
فرآیند وصول چک به شکل فیزیکی
فرآیند وصول چک به شکل فیزیکی شامل مراحل زیر است:
ارائه چک و تکمیل فرم در بانک بستانکار
تحویل چک های انتقالی به تحویلدار شعبه بستانکار
مرتب سازی و دسته بندی چک ها بر اساس بانک های بدهکار
تحویل فیزیکی چک ها به نماینده بانک بدهکار
تعیین اعتبار چک توسط بانک بدهکار
واگذاری لاشه چک برگشتی و گواهی عدم پرداخت به نماینده بانک بدهکار و سپس بانک بستانکار
وصول مبلغ چک در بانک بستانکار
هدف از راه اندازی سامانه چکاوک
بر اساس مصوبه مورخ 26 اسفند ماه سال 1390 که توسط شورای پول و اعتبار صادر گردید، بخشی از اهداف راه اندازی سامانه چکاوک به شرح زیر است:
«چکاوک به منظور ساکن سازی لاشه چک، با قابلیت پذیرش و پردازش الکترونیکی چک های کاغذی بین بانکی و انجام تراکنش های الکترونیکی با استفاده از سامانه پایاپای الکترونیکی( پایا) برای انتقال الکترونیکی تصویر، داده ها، اطلاعات چک و تسویه بین بانکی، با هدف حذف گردش فیزیکی چک ها بین شعب و واحد های بانکی و به تبع آن، کاهش مدت زمان تسویه چک ها، اعمال نظارت متمرکز توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و بانک ها بر جریان گردش وجوه و اعمال کنترل های قانونی و مقرراتی، در اداره نظام های پرداخت، تعریف شده است.»
اگر بخواهیم مصوبه فوق را به شکل ساده سازی شده خلاصه کنیم، باید بگوییم که هدف از راه اندازی سامانه چکاوک بهبود نظارت بر وصول چک ها، کاهش خطاهای صورت گرفته به دلیل فرآیند فیزیکی و افزایش نظارت بانک مرکزی بر جنبه های مختلف چک است.
مزایای سامانه چکاوک
مزایای این سامانه شامل موارد زیر است:
● نظارت موثر بانک مرکزی بر نقل و انتقال و وصول چک
● امکان سیاست گذاری بانک مرکزی بر نحوه مبادلات چک و کنترل میزان بدهکاری بانک ها
● شفاف سازی و نظارت متمرکز بر نحوه و تعداد تبادل چک ها در یک بازه زمانی خاص
● امکان رهگیری لحظه ای وضعیت چک
● دسترسی آنلاین و لحظه ای اطلاعات و سوابق مشتریان
● امکان تغییر مدت زمان مورد نیاز برای تصفیه چک
● پیگیری چک های برگشتی و ابلاغ آن به بانک های مختلف
● حذف عملیات حمل و نقل چک به صورت فیزیکی
● حذف خطا های انسانی در پردازش چک
● ارتقاء امنیت با استفاده از گواهی دیجیتال
● تولید گزارشات متنوع از روند تسویه و برگشتی چک ها به بانک ها و اشخاص مختلف
● کاهش هزینه ها
● عملکرد یکپارچه
● ارتباط بین بانکی موثر، برخط و هماهنگ
● مکانیزه شدن فرآیند تسویه بین بانکی از طریق ساتنا
● صدور متمرکز و یکپارچه دسته چک و استاندارد سازی آن
ثبت چک در سامانه چکاوک
همان طور که به آن اشاره کردیم، ثبت چک در سامانه چکاوک توسط بانک صورت می گیرد. به عبارت دیگر، این سامانه در اختیار افراد جامعه نیست. افراد حقیقی و حقوقی برای وصول چک باید مانند قبل به بانک ها مراجعه کرده و چک خود را تحویل دهند. بقیه فرایند نقل و انتقال چک و وصول آن به شکل الکترونیک، توسط بانک پیگیری می شود. این فرآیند با اسکن کردن و ثبت چک و بررسی اعتبار آن آغاز شده و با واریز مبلغ به حساب مشتری پایان می پذیرد.
زمان وصول چک چکاوک
زمان وصول چک چکاوک معمولا 24 ساعت است. این در حالی است که پیش از این سامانه، این فرآیند چند روز به طول می انجامید.
در گذشته، برای استعلام و وصول چک هایی که بانک بدهکارِ آنها، در نقاط دوری نسبت به بانک بستانکار قرار داشت، به چندین روز زمان نیاز داشت. اما با چکاوک این مشکلات تا حد زیادی حل شده است. از آنجا که این سامانه با سامانه های واریزی مانند ساتنا و پایا هماهنگی دارد، نقل و انتقال پول از طریق آن به سرعت و دقت زیادی انجام می شود.
قوانین استفاده از سامانه چکاوک
استفاده از سامانه چکاوک، شامل صدور و ثبت چک، دارای قوانینی است. این قوانین به جلوگیری از اشتباه کمک کرده و فرآیند نقل و انتقال چک را تا حد زیادی استاندارد و آسان می کند. قوانین استفاده از سامانه چکاوک شامل موارد زیر است:
● تاریخ چک باید با حروف نوشته شود و نه به عدد.
● چک باید به نام فردی صادر شود که متقاضی نام او را اعلان می کند و نباید در وجه حامل صادر گردد.
● در چک های سامانه چکاوک عبارت «حواله کرد» وجود ندارد.
● شماره و مهر دارنده چک باید روی آن درج شده باشد.
● چک باید دارای مهر شعبه باشد.
مشکلات سامانه چکاوک
با وجود دستاوردهای مهم این سامانه، برخی از مشکلات هنوز برای استفاده از چکاوک وجود دارد. در زمان آغاز به کار چکاوک در سال 1393 این سامانه با مشکلات زیادی روبرو بود که سبب سرگردانی مشتریان بانک و عدم خدمت رسانی سریع به آنها می شد. اما پس از مدتی مشکلات این سامانه به تدریج برطرف شد. در حال حاضر با گذشت حدود 9 الی 10 سال از تاسیس چکاوک، بسیاری از مشکلات مربوط به آن برطرف شده است. با این حال، هنوز در برخی از شعبه ها، وجود زیر ساخت های نامناسب مثل نبودن اینترنت پر سرعت و همچنین، عدم آموزش کافی برای استفاده از سامانه، از کارکرد بهینه چکاوک می کاهد.
زمان کار سامانه چکاوک
ساعت کاری سامانه چکاوک از تاریخ 20/3/1402 تا اطلاع ثانوی به شکل زیر معین شده است:
● پایان واگذاری و پایان تعیین وضعیت چک های عادی به ترتیب در 10:30 و 13:30 است.
● این زمان برای چک های رمزدار 11:30 و 13 است.
سخن آخر
سامانه چکاوک یکی از سامانه هایی است که تحول چشمگیری در نظام بانکداری کشور در ده سال گذشته ایجاد کرده است. این سامانه امکان نقل و انتقال و وصول چک را بدون نیاز به جابجایی فیزیکی فراهم می نماید.
علاوه بر این، با استفاده از چکاوک بانک مرکزی می تواند به شکل بهینه بر چک های برگشتی، اطلاعات افراد صادر کننده چک، مبلغ چک و شیوه وصول آنها نظارت داشته باشد. با توجه به هماهنگی سامانه چکاوک با دیگر سامانه های بانک مرکزی و همچنین، انتقال وجه ساتنا و پایا، بانک مرکزی می تواند اطلاعات مربوط به چک ها را با دیگر اطلاعات بانکی یکپارچه کرده و در صورت لزوم پیگیری های لازم را انجام دهد.
برای مثال در صورتی که فردی چک برگشتی داشته باشد، این اطلاعات به سرعت در چکاوک منتقل شده و به بانک های دیگری که فرد در آنها حساب دارد اطلاع داده می شود تا دسته چک جدید برای او صادر نگردد. این تنها یکی از فواید استفاده از سامانه چکاوک است.
