زندگینامه زکریای رازی از اوایل زندگی تا درگذشت و نگاهی بر فعالیت های او

زکریای رازی یکی از معروف ترین شیمیدانان ایرانی به حساب می آید. وی کاشف الکل و مولف آثار با ارزشی در حیطه پزشکی، فلسفه، ریاضیات و کیهان شناسی می باشد. رازی، فیلسوف، دانشمند، ریاضی دان، پزشک و کیهان شناس کشورمان در ری چشم به جهان گشود. خیلی از مردم او را به جهت کشف الکل و جوهر گوگرد می شناسند.

همانطور که این دانشمند ایرانی بر علوم متنوعی مسلط می باشد بعضی ها به او هم چیز دان می گویند. رازی افزون بر علم در کیمیاگری در پزشکی و فلسفه هم تخصص داشته و اکتشافات و آثار بسیاری از خود در این حیطه به جا گذاشته است.

اخلاق و صفات زکریای رازی

از عمده ترین صفات زکریای رازی این بود که در مقابل بیماران خود خیلی بخشنده و سخاوتمند بود و جهت شناسایی و درمان قطعی بیماران از هیچ تلاشی کوتاهی نمی کرد. او با بیماران خود با منشی انسانی رفتار می نمود و بدون اخذ هزینه، به درمان آنها می پرداخت.

وی نسبت به نیازمندان و مستمندان خیلی دلسوز بود. برعکس خیلی از پزشکان آن زمان که دوست داشتند پادشاهان را معالجه نمایند، زکریای رازی به مراوده و معالجه افراد نیازمند جامعه تمایل داشت.

این پزشک در سال های پایانی عمر خود به عارضه آب مروارید دچار شد. او به علت این بیماری چشمان خود را از دست داد و نابینا شد. ابوریحان بیرونی کار زیاد با مواد شیمیایی چون جیوه را دلیل کوری این پزشک حاذق دانست.

اوایل زندگی زکریای رازی

زکریای رازی در ششم دی ماه سال ۲۴۳ شمسی در ری چشم به جهان گشود. بدین علت که او را با اسم رازی هم می شناسند چرا که در قدیم اهالی شهر ری را رازی می نامیدند. رازی به مفهوم منسوب بودن به ری می باشد.

او کل دوره کودکی و نوجوانی خود را در شهر ری سپری نمود. رازی در آغاز به موسیقی علاقه بسیاری داشت حتی عود می نواخت و شعر هم می سرود.

بعد از آن زرگری و کیمیاگری را یاد گرفت، ولی زیاد ادامه نداشت. چرا که مطابق آنچه ابوریحان بیرونی بیان کردن رازی بعد از کار در کیمیاگری و دانستن اینکه این مواد برای چشم زیان دارد آن را رها کرد. حتی بعضی از تاریخ نویسان بر این باورند، صدمه حاصل از کیمیاگری سبب شد که او جهت پیدا کردن راه درمان به پزشکی بپردازد.

یادبود ها و بزرگداشت های زکریای رازی

در ژوئن سال ۲۰۰۹ میلادی حکومت جمهوری اسلامی ایران به منزله یادمانی از پیشرفت علمی جهانی، تندیسی چهار طاقی از افراد بزرگ ایرانی را به بنیاد ملل متحد در وین اهدا نمود. این ۴ طاقی که تندیسی از بزرگانی چون خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و بوعلی سینا می باشد. در طرف راست ورودی اصلی این بنیاد واقع شد.

در سال ۱۳۰۳ شمسی، بنیادی در حیطه پژوهش و ساخت سرم و واکسن در البرز و کرمانشاه احداث شد که جهت قدردانی از زحمات و تلاش علمی و درمانی رازی به اسم انستیتو رازی نامگذاری شد.

از سال ۱۳۵۴ شمسی به بعد روز تولد رازی به تاریخ شمسی روز داروسازی نامگذاری شد. این روز بزرگ در تقویم ایران به ثبت رسیده است. هر سال مراسماتی جهت بزرگداشت این فیلسوف گرانقدر ایران و امور پزشکی و داروسازی او در این روز اجرا می شود.

استادان و شاگردان زکریای رازی

در خصوص استادان زکریای رازی بین مورخان و کارشناسان معمولا اختلاف نظر وجود دارد. بعضی ها وی را شاگرد علی بن ربن طبری و ابوذر بلخی می دانند ولی بعضی دیگر با توجه به شواهد و عللی این مسئله را تکذیب می کنند.

ناصر خسرو در زادالمسافرین صفحه ۹۸ از فردی به اسم ایرانشهری به منزله 《 استاد و مقدم》 رازی نام می برد. ولی به هیچ وجه نشانی از این فرد به دست نیامده است. از شاگردان زکریای رازی، یحیی بن عدی، ابوالقاسم مقانعی، ابن قارن رازی، ابوغانم طبیب، یوسف بن یعقوب، محمد بن یونس و ابوالحسن طبری را می توان نام برد.

آثار زکریای رازی

از عمده ترین آثار زکریای رازی می توان دایره المعارف پزشکی مشهور آن الحاوی فی الطیب را نام برد. این اثر در اروپا به اسم Liber Continents معروف است. کتاب های این فرد بزرگوار در حیطه کیمیاگری، فلسفه تمدن بشری، پزشکی را مخصوصا در اروپا خیلی تحت الشعاع قرار داد. بعضی از نویسندگان رازی را گران قدرترین پزشک عرب اسلامی می دانند.

در فرهنگ دهخدا در خصوص آثار وی آمده است: ابن الندیم در کتاب الفهرست آثار رازی را ۱۶۷ تا عنوان کرد و ابوریحان بیرونی در فهرست کتاب رازی مجموعه آثار رازی را حدود ۱۸۴ تا برشمرد.

تعداد کتاب ها و آثار زکریای رازی مطابق لیست ابوریحان بیرونی به صورت زیر طبقه بندی موضوعی می شود:

• ۵۶ کتاب در پزشکی
• ۳۳ کتاب در طبیعت
• ۷ کتاب در متافیزی
• ۱۴ کتاب در الهیات
• ۲۲ کتاب در کیمیا
• ۲ کتاب در کفریات
• ۱۰ اثر در ریاضیات و اختر شناسی
• ۱۰ اثر در فنون متنوع
• ۷ اثر در تفسیر و تلخیص و اختصار کتب فلسفی یا طبی سایرین
• ۱۷ اثر در علوم فلسفی و تخمینی

مجموع این آثار با هم ۱۸۴ جلد می باشد. محمود نجم آبادی که از استاد های گرانقدر دانشگاه تهران می باشد در اثری با اسم مولفات و مصنفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی لیستی از ابن الندیم و ابوریحان بیرونی و ابن ابی اصیبعه و ابن القفطی را با هم مطابقت داده و در لیست خود ۲۷۱ اثر، مقاله و صحیفه آورده است.

ریشتر برنبورگ در خصوص کتاب ها و آثار پزشکی رازی بیان کرد که این کتب اثربخشی بسیاری بر آیندگان دارد. از مهم ترین آثار رازی می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• اثر الحاوی (Liber Continents) دوره ای جامع از دانش طب تا دوره رازی می باشد.
• کتاب الکناش المنصوری که به الطب المنصوری هم شناخته شده است.
• کتاب من لایحضره الطبیب که اسم دیگر آن طب الفقرا می باشد.
• کتاب المرشد، کتابی در عرصه پزشکی می باشد.
• کتاب بیر السعداء (درمان در یک ساعت)
• کتاب الجضری و الحسبه (اثر ابله و سرخک)
• الشکوک علا جالینوس (شک در جالینوس)
• السیره الفلسفیه (رویکرد فلسفی)
• کتاب سیر الاسرار که در آن به مبحث کیمیاگری پرداخته شده است.

انواع فعالیت زکریای رازی

در ادامه این مبحث می خواهیم به عرصه های فعالیت زکریای رازی بپردازیم. این عرصه ها عبارتند از:

پزشکی

رازی در آغاز فراگیری علم طب با نگرش های بقراط، جالینوس و سایر پزشکان یونانی آشنا شد. وی با ترکیب آن با تجارب شیمی دانی و کیمیاگری خود به اکتشافات نوینی در داروسازی و پزشکی دست پیدا کرد. او از نخستین اشخاصی بود که به شکستگی های استخوان، اقسام جراحی، سنگ کلیه، کشیدن دندان، کارایی الکل در عفونت ها پرداخت و نگرش های جدیدی در خصوص آن ها بیان کرد. از آثار پزشکی این فیلسوف بزرگ می توان به نگارش الحاوی، کتاب المنصوری و نگارش اثری در خصوص ابله و سرخک اشاره نمود.

شیمی و کیمیاگری

با وجود اینکه بیشترین معروفیت رازی به علت علم پزشکی او در شناسایی و درمان بیماران می باشد، نمی توان تبحر ها و مهارت های کیمیاگری او را نادیده گرفت. تا جایی که اکثر کارشناسان عربی به زکریای رازی لقب پدر شیمی را داده اند. شیوع مدرنی که او مطابق تجربه و استدلال عقلی در صنعت کیمیا کشف کرد و نامگذاری و طبقه بندی موادی که انجام داد اثرات بسیاری بر شیمی دان ها بعد از خود گذاشت. او نخستین شخصی بود که مباحث مربوط به علوم شیمی را راحت نمود و به آن جنبه علمی داد.

رازی اولین فرد دانشمندی بود که تجهیزات متنوع گداختن فلزات را تقسیم بندی نمود. از ابداعات او می توان به الکل اشاره نمود که از مهم ترین دستاورد های این کیمیاگر معروف می باشد. افزون بر این، از سولفات آهن، اسید سولفوریک تولید نمود و…

از آثار مهم زکریای رازی در علم شیمی می توان به المدخل تعلیمی و الاسرار اشاره نمود.

فلسفه و نجوم

از دیگر عرصه های فعالیت زکریای رازی می توان به فلسفه و نجوم پرداخت. رازی برعکس فیلسوفان دوره خود، اساس نگرش فلسفی خود را نه بر اساس فلسفه یونان و اسلام بلکه بر فلسفه و دیدگاه ایرانی، بابلی و هندی بنیانگذاری نمود. او حکمت و تجربه گرایی را مطابق عقاید خود قرار داد.

بدین جهت در حالاتی مخالف عقاید ارسطو بود و در کتاب هایش به انتقاد از او پرداخته است. رازی تقریبا ۱۷ اثر در شرح و نقد آثار فلسفی فیلسوفان قبل از خود نوشت و در آثار دیگری به بیان دیدگاه های هستی شناسی خویش پرداخت. بنای اصلی فلسفه و کیهان شناسی او در ۵ اصل مهم، خالق، روح، فضا، زمان و ماده بوده است.

کشف زکریای رازی

زکریای رازی علم شیمی را قبل از پزشکی شروع نمود. او با توجه به اینکه به کیمیاگری اعتقاد داشت، بنیانگذار شیمی مدرن می باشد و آثار با ارزشی از خود در خصوص این دانش به جا گذاشته است. عمده ترین کتاب رازی در حیطه شیمی، اثر 《 سرالاسرار》 می باشد.

با توجه به سپری شدن سال های زیاد، رازی همچنان بزرگترین شیمیدان ایرانی می باشد. بدین جهت مکشوفات بسیاری در حیطه شیمی داشته که می توان از میان آنها الکل، اسید کلریدریک و اسید سیتریک را نام برد.

افزون بر این ها رازی کشف هایی در حیطه پزشکی هم دارد. او نخستین شخصی است که اختلاف های بین آبله و سرخک را عنوان کرد و آن را از هم جدا کرد. او حتی اولین پزشکی است که داروهای آلکالوئیدی غیر سمی را تولید کرد و در معالجه بیمارانش بکار برد.

آرامگاه زکریای رازی

همانطور که قبلا ذکر شد زکریای رازی تا آخر عمر خود در ری باقی ماند ولی آرامگاه او تاکنون ناشناخته باقی مانده است. مطابق داده ها و اطلاعات موجود در آثار بازمانده از ری قدیم دکتر حسین کریمیان و فرموده های مسئول پژوهش مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم حسنی حدسیاتی در خصوص مکان دقیق دفن این فیلسوف بزرگ انجام گرفته است که حاکی از آن است او احتمالا در امامزاده شعیب کنونی به خاک سپرده شده است.