استبداد در لغت آن است که شخص در کاری که شایسته مشورت است بر رأی خویش اکتفا نماید. این واژه، عربی و مصدر باب استفعال است و در حدیث و ادبیات اسلامی فراوان به چشم می خورد. استبداد عبارت است از رأی یا تصمیم خودسرانه یک فرد بدون در نظر گرفتن دیدگاه های دیگران(طبایع الاستبداد)
از ویژگی های فرد مستبد این است که خودش را عقل کل دانسته و دیگران را دسته کم می گیرد. لذا نیازی به رای و نظر اطرافیان ندارد.
استبداد ممکن است در کودکی از رفتار والدین الگو برداری شود. یا اینکه به دلایلی در وجود فرد شکل بگیرد و سپس به کمک اطرافیان تقویت شود. مثل پسری که بعد از فوت پدر مخارج خانواده را به عهده می گیرد اما در عوض امتیازهایی غیر منطقی از مادرش می گیرد و با کمک مادر و سرکوب اعضای کوچکتر خانواده آن را تقویت می کند. در هر حال استبداد یک رفتار و تفکر انحرافی است که در برخی از افراد شکل می گیرد و از آنها شخصیت های سخت و مشکلی می سازد.
اینها وقتی ازدواج کنند اصرار دارند نظر، عقیده و سلیقه ی خود را به همسرشان تحمیل کنند. بی توجهی این افراد به اطرافیان گاهی تا حدی است که شریک زندگی عملا زندانی محسوب می شود. او باید خودش را در چهارچوب عقاید و سلایق همسرش بگنجاند. احیانا گاهی حق انتخاب دارد اما فقط بین آن گزینه هایی که همسرش معرفی کرده است.
شخص مستبد تا هر اندازه که میدان داشته باشد دیکتاتوری اش را گسترش می دهد چنین شخصی می تواند در همان محیط کوچک خانواده یک حکومت خفه کننده تشکیل دهد. البته ممکن هم هست که کسی روحیه استبداد داشته باشد اما توانایی اعمال آن را به صورت کامل نداشته باشد در این صورت تبدیل می شود به فردی عصبی ، غرغرو و دعوایی. اما چون استبداد رفتاری است که با عکس العمل اطرافیان ارتباط مستقیم دارد، در اغلب موارد برای افرادی اتفاق می افتد که به اصطلاح با عرضه ترند. همین توانایی موجب می شود میل به استبداد در فرد شکل بگیرد و سپس از سوی محیط تقویت شود.
استبداد طنابی به دور گردن خانواده
در هر حال خانواده ی یک فرد مستبد یک خانواده ی معمولی و با نشاط نیست. هر چند افراد این خانواده به موفقیتهای مهمی هم در زندگی برسند اما سلامتی روانی آنها آسیب دیده است.
دکتر پرویز رزاقی، روانشناس و مشاور خانواده، خانواده مستبد را چنین تعریف می کند:«خانواده ای که نوعی تسلط و تفوق را روی اعضای خود اعمال می کند و آنها را مجبور می کند که در چارچوب مشخصی گام بردارند. در خانواده مستبد یک نفر با استفاده از زور و قدرت در صدد تحمیل خود براعمال و افکار دیگران است. افراد سلطه جو معمولا سوپراگو (فردیت) بسیار قوی دارند، دنیا را از دریچه چشم خودشان می بینند و احساس می کنند خط سیری که در زندگی پیش گرفته اند، بسیار منطقی و صحیح است و به خوشبختی خانواده منتهی می شود.»
فرزندانی که در این خانواده ها بار می آیند، حق اظهارنظر ندارند در نتیجه به ظاهر حالت تسلیم و اطاعت از خود نشان می دهند ولی در واقع در هیجان و اضطراب هستند و در مقابل دیگران حالت خصومت به خود می گیرند. دکتر رزاقی ویژگی های فرزندان خانواده های دیکتاتور را چنین برمی شمارد: «این بچه ها زود عصبی می شوند و حالت های عصبانیت را در آنها می توان به وفور مشاهده کرد. آنها معمولا ترسو می شوند چون هراس دائمی از کودکی در وجودشان لانه کرده است. کینه جو و انتقام گیر می شوند چون در کودکی نتوانسته اند حق خودشان را بگیرند، نیازهای روانی شان تامین نشده و آنها همان رفتاری را که از خانواده شان دیده اند نسبت به دیگران تکرار می کنند. در نتیجه چنین افرادی براحتی نسبت به حریم دیگران تجاوز می کنند چون چنین رفتاری را طبیعی می شمارند. اعتماد به نفس در این افراد کمتر دیده می شود، در ابراز احساسات و عواطف خودشان ناتوانند، چون نمی توانند مسائل خودشان را حل کنند براحتی تهمت می زنند و دروغ می گویند، آنها شخصیت مستقلی ندارند و هر توانمندی در جود خودشان را به دیگران یا به شانس و اقبال نسبت می دهند. دارای روحیه حساسی می شوند که آنها را یا کاملا پرخاشگر یا کاملا مطیع نشان می دهد.» (شنبه ۱۸ تیر ۱۳۸۴ روزنامه همشهری،).
چگونه با استبداد مبارزه کنیم
کنار آمدن با فرد مستبد خیلی سخت است و درمان او هم بسیار کند و گاهی ناموفق است. چرا که فرد مستبد اصلا نظر دیگران را قبول ندارد. او تا آنجایی که بتواند سرکوب می کند و وقتی نتوانست لجبازی پیشه می کند. اما به هر حال وقتی مجبوریم در کنار فردی مستبد زندگی کنیم باید بتوانیم چه از طریق بیدار کردن عقل او با استدلال و منطقی به دور از حس انتقام و لجبازی با او صحبت کنیم و به تدریج و با استفاده از فرصت های مناسب تلاش کنیم تا او را در مقابل خودش و رفتار خودش قرار دهیم. باید بفهمد و باور کند که چنین مشکلی را داراست.
از طرفی هم باید از احساسات او برای درمانش کمک بگیریم. در مقابل فرد مستبد لجبازی و مقاومت، جواب نمی دهد. اما احتمال دارد که با زیرکی و مهربانی بتوانیم تغییرات مطلوبی در فرد ایجاد کنیم. همچنین باید از هر رفتاری که باعث تقویت استبداد وی می شود مثل تسلیم مطلق شدن در مقابل رفتارهای غیر منطقی و زورگویانه پرهیز نمود.
البته در این خصوص مشاوره با افرادی که مورد قبول فرد مستبد باشند نیز مفید است. به هر حال استبداد یک مشکل رفتاری و فکری است که هم در حوزه ی تفکر باید اصلاح شود و هم در حوزه ی رفتار و مسلما ترک چنین رفتاری سخت است و زحمت فراوان دارد اما با کمک عشقی که بین همسران هست هر معجزه ای می توان کرد.
نوش آبادی
بخش خانواده ایرانی تبیان
