ساز تنبور از دسته قدیمی ترین سازهای ایران محسوب می شود که در حقیقت جنبه ای عرفانی و مقامی دارد و در ایام قدیم آن را دوتار نیز می نامیدند. این ساز مخصوص قوم های مختلف کرد گوران،قلخانی و کردی کرمانشاهی می باشد و همچنین جالب است بدانید که در مناطق لک نشین به این ساز تمبره نیز گفته می شود.
نگاهی به ساز تنبور
بهتر است بدانید که ساز تبنور سازی زخمه ای محسوب می شود زیرا اولین سازی است که دارای دسته بلند و کاسه و وترر می باشد. قدمت این ساز به طور دقیق مشخص نشده است اما بر اساس کتاب دیکشنری گراو که به موضوعات ساز شناسی پرداخته است قدمت این ساز حدود ۵ الی ۶ هزار سال می داند و همچنین وجود مجسمه های سنگی در موزه ها و آثار باستانی در شهر شوش و تپه های بنی یونس نشان دهنده وجود ساز تنبور در آن سال ها است. همچنین در برخی از آثار شاعرانی مثل شیخ جنید بغدادی، منوچهری، فردوسی، دامغانی، مولوی، گنجوی و موسوی از ساز تنبور سخن به میان آمده است.
جالب است بدانید که ساز تنبور زمانی در انواع کاسه های گلابی شکل در ایران و سوریه ساخته می شد و سپس از طریق یونان و ترکیه به باختر می رفت و در نهایت کاسه بیضی شکل این ساز در مصر نواخته می شد. امروزه در سراسر ایران زمین تنبور نواخته می شود اما منشا و کانون اصلی این ساز استان های مختلف کرمانشاه،کردستان و نواحی شمالی لرستان می باشند.
انواع تنبور از نظر شکل:
توجه داشته باشید که تنبور از نظر شکل دارای دو نوع متفاوت می باشد که در ادامه بدان پرداخته ایم:
نوع اول: نوعی که دارای کاسه ای یک تیکه می باشد و از نظر ساخت نیز بسیار مشکل و طاقت فرسا خواهد بود و تنبور هایی که در قدیم مورد استفاده قرار می گرفتند از این نوع محسوب می شوند.
نوع دوم: نوعی که با نام چمنی نیز آن را می شناسند و همان ترکه ای محسوب می شود که کاسه آن از چوب ساخته شده و دارای برتری نسبت به نوع می باشد و آن هم این است که هم دستور ساخت آن راحت خواهد بود و هم اگر مشکلی در کاسه آن به وجود بیاید به راحتی قابل تعمیر خواهد بود.
ساختمان تنبور:
همانطور که می دانید تنبور ها در اندازه های مختلفی ساخته شده اند که براساس تحقیقاتی که انجام شده اندازه بزرگ ترین و کوچک ترین سایز تنبور ها به شرح زیر می باشد: طول کلی: ۸۷ الی ۹۵.۵ سانتی متر؛ طول صفحه: ۳۴ الی ۴۲ سانتی متر؛عرض صفحه: ۱۵.۵ الی ۲۰ و عمق کاسه ۱۳.۲ الی ۱۷ در نظر گرفته شده است که دارای اجزایی که در ادامه بیان کرده ایم می باشد:
- کاسه
- دسته
- صفحه
- سیم گیر
- خرک دسته
- خرک صفحه
- دو یا سه گوشی
- دو یا سه سیم
- ۱۳ الی ۱۴ دستان
- گلو یا گلویی
کاسه:
کاسه همان قسمت پایینی تنبور محسوب می شود که بر اساس منطقه و نوع سازنده در اشکال مختلفی قابل مشاهده خواهد بود. این قسمت از ساز تنبور را با استفاده از چوب درخت توت می سازند و سازنده آن به نوع چوب توجه فروانی خواهد داشت. به طور کلی می توان گفت که تفاوت چندانی در انواع کاسه ها دیده نمی شود و اغلب سازنده ها در ساخت صحنه کاسه از هفت الی ده ترکه استفاده می کنند.
دسته:
بهتر است بدانید که قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است را دسته می نامند و همچنین این قسمت در نوع صدای خارج شده از تنبور نیر تاثیر شگرفی خواهد داشت.
صفحه:
روی کاسه که دارای بافتی ظریف می باشد صفحه ای نازک وجود دارد که از چوب درخت گردو ساخته شده و به طور دقیق بر روی دهانه کاسه قرار خواهد گرفت. در وسط یا کناره های صفحه حدود ۷ الی ۱۲ سوراخ ریز و کوچک وجود دارد که موجب نرمی صدای تنبور خواهد شد.
دستان:
بهتر است بدانید که حدود ۱۳ الی ۱۴ دستان در یک ساز تنبور وجود دارند که در محل های معینی بسته شده اند. به نظر اغلب نوازندگان محل قرارگیری دست ها ثابت خواهد بود اما هستند معدود افرادی که معتقدند بایستی محل قرارگیری دست ها متغیر باشد.
خرک:
توجه داشته باشید که خرک قطعه چوبی و محکم از درخت شمشاد و گردو محسوب می شود که سیم بر آن سوار است و بر روی صفحه تنبور با فاصله حدودی ۵.۳ الی ۷.۴ سانتی متر از یکدیگر قرار خواهند گرفت.
سیم گیر:
سیم گیر به قسمت انتهایی ساز وصل می شود تا سیم را بدان وصل نمایند. توجه داشته باشید که سیم گیر از جنس استخوان و یا چوب بوده که محل قرارگیری آن در انتهای ساز خواهد بود و تارهایی بدان گره خورده اند و آن ها را تا انتهای ساز می کشند. البته در برخی از تنبور ها خرک کار سیم گیر را انجام خواهد داد.
پرده:
پرده نخ نازکی می باشد که بر روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یک پرده می نامند. در قدیم تنبور دارای دو سیم بوده که اکنون آن را از دو سیم به یک سیم ارتقا داده اند.
گوشی:
قطعاتی که در بالای تنبور قرار گرفته اند را گوش می نامند و از آن ها برای کوک کردن ساز استفاده می کنند. این قطعه از ساز از چوب درخت بید ساخته می شود. جالب است بدانید که تنبور لانه کوک ندارد و گوشیهایش مستقیما در سوراخ های ایجاد شده در انتهای ساز می روند.
سیم گیر بالا:
به برجستگی های بالای ساز که دارای شیار می باشد را سیم گیر بالا می گویند. شیطانک هایی که از چوب ساخته شده از طریق دو یا سه شیاری که تارها از روی آن حرکت کرده اند گره خواهد خورد. توجه داشته باشید که شیطانک ها در فاصله ۱۵ سانتی متری از دسته ساخته می شوند.
سیم:
معمولا در تنبور ها دو یا سه سیم که البته سیم بالایی جفت خواهد بود ساخته شده اند. این سیم ها از یک سو به سیم گیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک ها و شیطانک ها در انتهای دسته به دور گوشی ها پیچیده خواهند شد.
کوک های تنبور:
همانطور که می دانید ساز تنبور دارای کوک های متفاوتی می باشد که در ادامه به بیان آن پرداخته ایم:
کوک برز:
بهتر است بدانید که برز به معنای بلند می باشد و این نام را استاد سید ولی حسینی برای این کوک انتخاب کرده است و البته مقام های بالا در این کوک اجرا خواهند شد.
کوک طرز:
جالب است بدانید که اغلب مقام های مجلسی با این کوک نواخته خواهند شد. توجه داشته باشید که نسبت میان وترها در کوک پنجم نزولی خواهد بود و صدای باز وتر دوم پایین تر از صدای دستان پنج خواهد بود.
