زمستان سرد و طولانی رو به پایان است. بهار نرم نرمک بر آستانه در ظاهر می شود و به روی ما لبخند خواهد زد. نوروز در راه است. هریک از ما، برنامه ای برای سیزده روز عید داریم، ولی پیشنهاد من برای شما دیداری با دنیای شعر و شاعری در پناه آرامگاه خیام نیشابوری است. با من همراه شوید تا از شکوه معماری آرامگاه خیام به وجد آئیم و در این ایام، سری هم به سنگ قبر خیام زده و برایش فاتحه بخوانیم.
نیشابور، منزلگاه نهایی خیام
شهر نیشابور، شهری در استان خراسان رضوی بوده و در دامنه های بلندی های کوه بینالود در شمال شرق ایران جای دارد و همچون نمادی از تاریخ و فرهنگ ایران از آن نامبرده می شود. شهر نیشابور برپایه سرشماری همگانی 1395، 264375 نفر جمعیت دارد. هنرهای سفالگری، قالی بافی و فیروه تراشی در نیشابور برجستگی کهنی دارند. شهرستان نیشابور، ویژگی های اقلیمی فلات مرکزی ایران را داشته و در زمستان نسبتا سرد و در تابستان معتدل و دی سردترین و تیر گرمترین ماه در سالانه نیشابور است. زبان مردم نیشابور، فصیح و قابل فهم بوده، جز آنکه آغاز کلمات را کسره می دادند و یائی بر آن اضافه می کنند. اسلام از سال 643، دین یکم در نیشابور بوده و از سده شانزدهم، فقه شیعه دوازده امامی مهدی باور، بیشترین پیروان در نیشابور را دارد. همچنین، شیعه اسماعیلی، مذهب اسلامی دوم بوده که از سوی حکومت رسمیت ندارد. ترکیب قومیتی شهرستان نیشابور اکنون به ترتیب فارس، ترک، کرد، بلوچ، عرب، ازبک و ارمن بوده که فارسی، زبان مشترک همه این هاست. در شهرستان نیشابور، 400 واحد صنعتی پویا بوده که دومین قطب صنعتی استان پس از مشهد هست. اقتصاد این شهرستان، بر پایه کشاورزی، دامپروری، بازرگانی و برخی صنایع دستی و کارخانه ای استوار است. کارخانه هایی در حوزه لبنیات، بافندگی، لوازم خانگی، خودروسازی، مصالح ساختمانی و صنایع غذایی در نیشابور فعال هستند.
مروری کوتاه بر زندگی خیام نیشابوری
خیام نیشابوری، زاده 28 اردیبهشت 427 در نیشابور است. فیلسوف، ریاضی دان، ستاره شناس و رباعی سرای ایرانی در دوره سلجوقی بود. اگرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش حجةالحق بوده، ولی آوازه وی بیشتر با انگیزه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارند. افزون بر آنکه رباعیات خیام را به بیشتر زبان های زنده برگردان نموده اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده که مایه شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شد. یکی از برجسته ترین کارهای وی را می توان سر و سامان دادن و سرپرستی محاسبات گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام الملک دانست. محاسبات خیام در این زمینه هنوز معتبر بوده و دقتی به مراتب بالاتر از تقویم میلادی دارد. وی در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است. در زمان خیام، فرقه های گوناگون سنی و شیعه، اشعری و معتزلی سرگرم بحث ها و مجادلات اصولی و کلامی بودند. فیلسوفان پیوسته توسط قشرهای مختلف به کفر متهم می شدند، تعصب بر فضای جامعه چنگ انداخته و کسی شجاعت ابراز دیدگاه خود را نداشت. در آنجا، خواجه نظام الملک همه اندیشمندان مذهبی خلاف مذهب خود را به شدت تحقیر می کرد و همه را منحرف از راه حق و ملعون می دانست. در اوایل دوران زندگی خیام، ابن سینا و ابوریحان بیرونی به پایان عمر خود رسیده و از خیام به عنوان جانشین ابن سینا یاد می کردند. خیام زندگیش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالیکه هم دوره هایش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند، بی خبر بودند. او 12 آذر 510 در نیشابور وفات یافت و رباعیات زیبایش شهره آفاق هستند. امروزه، آرامگاه خیام نیشابوری یا به عبارتی سنگ قبر خیام مامن هزاران علاقمند هست که به دیدارش می روند و فاتحه ای را نثار روان پاکش می کنند.
آرامگاه خیام نیشابوری، شاعری بی بدیل در تاریخ ایران
معماری آرامگاه خیام، گیراترین جاذبه گردشگری نیشابور و نمونه برجسته معماری نوین ایرانی هست که طراحش هوشنگ سیحون بود و آن را در 6 شهریور 1341 پایان داد. طرح آرامگاه خیام نیشابوری برگرفته از زندگی، زمانه و اندیشه های عمر خیام بوده و سازه های پیرامون آرامگاه خیام نیشابوری به پیشه پدری خیام (خیمه دوزی) ارتباط دارد. پیکربندیش بتنی با هسته فلزی بوده و در باغی در حومه شهر نیشابور جای دارد که آرامگاه محمد محروق نیز در آن برپاست که به عنوان یک امامزاده نزد مسلمانان شیعه گرامی داشته می شود. در دوران نوین، آرامگاه خیام در ضلع شرقی مسجد محمد محروق درون یک اتاقک ایوان مانند جای داشته است. این بنا تا 1943 برپا بود تا اینکه فراخواندگان مراسم گشایش آرامگاه فردوسی که به شهر توس می رفتند، در میان راه از معماری آرامگاه خیام نیز دیدن کردند. سپس، پیشنهاد بازسازی این گوربنا، به شکلی بهتر و شایسته تر مطرح شد؛ بنابراین، همزمان با برپایی جشن هزاره فردوسی، انجمن آثار ملی آرامگاهی برای خیام ساخت. این آرامگاه، به شکل سکویی چهارگوش و ساختمان سنگی روباز ساخته شد که در کنار آرامگاه و مسجد محمد محروق جای گرفت. این آرامگاه عبارت بود از دو ایوان بالا و پائین و دیوار کوتاه سنگی از سنگ خلج که در اطراف سنگ قبر خیام به کار رفته بود و نیز، یک ستون سنگی همراه یک رباعی از ملک الشعرای بهار با خط نستعلیق بر آن نقش کردند. در 1959 ساخت آرامگاهی بزرگتر برای خیام از سوی هوشنگ سیحون طرح ریزی شد. آرامگاه کنونی که سومین گوربنای خیام در دوران نوین بوده، در 2 آوریل 1963 گشایش یافت و سازه گوربنای پیشین به شهر نیشابور جابه جا شد و هم اکنون در میان میدان خیام برپاست. باغ آرامگاه خیام، یکی از باغ های دیدنی در ایران معاصر بوده و مجموعه ای از کتابخانه، موزه و مهمانخانه را داراست. مساحت باغ خیام بیست هزار متر مربع بوده و اطراف آن را درختان کاج احاطه کرده اند. اضلاع بنا به صورت اشکال هندسی منظم تورفتگی پیدا می کنند و بعد به صورت تقریبا مخروطی شکل به هم رسیده شبه گنبدی را در بالا به وجود می آورند که قسمت عمده آن مشبک و تو خالی بوده و از لابه لای آن ها، آسمان آبی نیشابور پیداست. در آخر یک ستاره پنج پر آن ها را کامل می کند که یادآور ستاره ای است که نماد شخصیت علمی و ستاره شناسی خیام تلقی می شود. تیغه ها به صورت مارپیچ شکل به طرف بالا حرکت می کنند تا با هم تلاقی کنند و از طرف دیگر سر در بیاورند که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی است. این شکل و عدد 10، هر دو سمبل دانش ریاضی خیام هست. این بنای جادویی، مبتنی بر اصول ریاضی و مثلثاتی محاسبه و طراحی شد. سیر در دهلیزها و طاق و ایوان مقبره، خود سفری است به جهان بی نهایت معانی خیام. معماری آرامگاه خیام در سال 1354 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1175 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
کلام پایانی
با مطالعه این متن امیدوارم در نوروز خود، جایی برای اشعار و دانش حکیم نامی عمر خیام نیشابوری قرار دهید و به او سری زده و روانش را شاد گردانید. قطعا، با سر زدن به سنگ قبر خیام به حقایقی دست پیدا می کنید که پیش از این، از آن اطلاعی نداشتید.
