همه چیز درباره ارگ بم و تاریخچه آن
بنای تاریخی ارگ بم یکی از آثار ملی ایران است که در جنوب شرقی کویر لوت، استان کرمان و در شهر بم قرار دارد. این سازه تا قبل از وقوع زلزله سال ۱۳۸۲ در بم، بزرگ‌ترین سازه خشتی جهان بود.
ارگ در لغت به معنی قلعه یا قصری کوچک است که میان قلعه‌ای بزرگ جای گرفته و دارای برج و بارو است و در اصطلاح به محل اقامت و حکمرانی فرمانروا گفته می‌شود.
تاریخچه ارگ بم
اسناد تاریخی بیانگر این مطلب است که ارگ بم با قدمتی دیرینه، بارها مورد حمله، محاصره، جنگ و تخریب قرار گرفته و باز به عنوان مکانی مناسب برای استقرار نسل‌های بعد انتخاب شده، بازسازی و گسترش یافته است.
درباره زمان ساخت ارگ بم اطلاعات دقیقی در دست نیست اما کاوش‌های باستان‌شناسان نشان داده است که اولین سکونت انسان‌ها در این منطقه به زمان هخامنشیان برمی‌گردد.
با توجه به نوع معماری قسمت‌های مختلف، زمان ساخت بناها، تخمین زده می‌شود.
به عنوان مثال، تعداد خشت‌ها در خانه حاکم و رئیس سربازخانه، نشان از قدمت دو هزار ساله بنا دارد. هسته اصلی شهر و بخش والی به دوران اشکانیان، ساخت برخی استحکامات و دیوارها به زمان ساسانیان و تأسیس مسجد الرسول به زمان سلطه اعراب بر قلعه مربوط می‌شود.
ارگ بم تاریخ پرفراز و نشیبی داشته است:
اقامت خوارج در ارگ بم بعد از شکست در جنگ با علی بن ابی‌طالب، شکست خوارج از یعقوب لیث صفار و حکومت یعقوب بر قلعه، واگذاری کرمان به خاندان قره‌ختاییان بعد از حمله مغول به ایران، گسترش قلعه و ساخت عمارت چهارفصل در دوران صفویه، تصرف قلعه توسط آقامحمدخان و استقرارش در قلعه برای دفع حملات افغان‌ها و بلوچ‌ها قسمتی از این تاریخ است.
در ادامه، افزایش نیروهای نظامی در ارگ، علتی برای ساخت شهر جدید در سال ۱۹۰۰ میلادی و انتقال مردم به شهر جدید شد و ارگ قدیم تا سال ۱۹۳۲ پادگان محسوب و بعد از آن به قلعه‌ای متروک تبدیل شد.
در سال ۱۹۵۳، ارگ بم به عنوان بنای تاریخی ملی معرفی و به تدریج روند مرمت آن آغاز شد و پس از انقلاب اسلامی، سازمان میراث فرهنگی ایران، مسئولیت ارگ بم را به عهده گرفت.
توصیف بم اولین بار در قرن دهم میلادی در متون اسلامی آمده است که آن را شهری احاطه شده میان زمین‌های وسیع کشاورزی، دارای قلعه‌ای تسخیرناپذیر، نخل‌ها، پارچه‌های نخی ظریف و بازارهای شلوغ توصیف کرده‌اند.
معماری و شگفتی‌های ارگ بم
– معماری ارگ بم از ابتدا به صورت دژی محکم در برابر حملات دشمنان با هدف تأمین امنیت عمومی طراحی شده بود. قرار گرفتن بنا روی تپه‌ای بلند، وجود برج و باروها، راههای مخفی، استقرار مکان فرماندهی نظامی در قله و… با هدف دشوار شدن دسترسی دشمنان به ارگ و افزایش قدرت دفاعی بوده است.
– ترکیب مهندسی معماری، مهندسی آب و مهندسی باد توسط سازندگان بنا، سیستمی مطلوب برای تنظیم رطوبت و تهویه طراحی کرد که بر گرما و رطوبت زیاد منطقه غلبه یافت. باد از بخش غرب ارگ وارد شده، از فضاها و دالان‌ها عبور و به سمت حاکم‌نشین جریان می‌یابد. در این میان از سیستم آبرسانی و بادگیرها عبور کرده و در نتیجه دمای هوا در ارگ کاهش می‌یابد.
– شکل هندسی ارگ بم به صورت مربع مستطیل، با مساحت نزدیک به ۰۰۰/۱۸۰ مترمربع، دیوارهایی به بلندی ۶ تا ۷ متر و طول ۱۸۱۵ متر می‌باشد.
– بخش حکومتی (بخش علیایی) در شمال ارگ و شامل خانه حاکم، دژ نظامی، سربازخانه، عمارت چهارفصل، چاه آب، حمام، آسیاب بادی، اصطبل، برج اصلی، دروازه و برج و بارو می‌شود.
– بخش رعیت‌نشین (بخش سفلایی) با حصاری بلند از بخش حکومتی جدا شده و شامل ورودی اصلی شهر، بنای سردروازه، مسیر ورودی به دژ و بازار، مسجد جامع، مسجد پیامبر(ص)، زورخانه، ساباط، مدرسه (خانقاه)، میدان تکیه، بنای میراخور، اصطبل، مناطق مسکونی و ساختمان‌های عمومی می‌شود.
– در مدخل دروازه دوم شهر اصطبلی با تزیینات گچبری دوران مغول و تیموری و ظرفیت نگهداری از حدود ۲۰۰ اسب وجود دارد.
– معماران ارگ بم برای افزایش قدرت دفاعی و مقابله با دشمنان، در اطراف ارگ بم و در مسیر یک نهر روان، خندقی حفر کرده‌اند.
– ارگ بم دارای ۲۹ برج دیده‌بانی بلند با فواصل نامعین، دارای روزنه‌های ذوزنقه‌ای شکل است که امکان رصد شهر توسط نگهبانان را فراهم و احتمال تیرخوردن آنها را کم می‌کند. تعداد زیادی برج نگهبانی نیز در سطح شهر وجود دارد.
– چهار حصار برای محافظت مردم از هجوم دشمن در ارگ بم در نظر گرفته شده است.
– دروازه‌های شهر نیز طبق نیازهای شهر در قسمت‌های مختلف ساخته شده، حصار اولیه شهر شامل چهار دروازه بزرگ است.
– سه نوع خانه در ارگ بم وجود دارد:
-خانه‌هایی با ۲ یا ۳ اتاق برای خانواده‌های فقیر
-خانه‌هایی با ۳ یا ۴ اتاق برای خانواده‌های متوسط
-خانه‌هایی با اتاق‌های بیشتر، حیاط و امکانات دیگر برای اشراف
– مسجد جامع ارگ بم از مهم‌ترین سازه‌های ارگ است که مخصوص اعتکاف و نذر اهالی بوده است. قبل از دوران صفویه از مساجد و حسینیه برای عرضه کالا به مشتریان استفاده می‌شد.
– در عمارت‌های بزرگ، بادگیرهای چهارسازه‌ای و در عمارت‌های کوچک‌تر، بادگیرهای تکی قرار گرفته تا باد از جهات مختلف به خانه وارد و هوا خنک شود.
– مکان دروازه اصلی شهر در مسیر وزش بادهای شدید قرار گرفته و حوضچه‌های کوچکی در مسیر باد ساخته شده که ضمن خنک‌کردن هوا، گرد و خاک نیز از بین برود.
– در این ارگ سه حلقه چاه، یکی در میدان توپخانه، یکی در کنار عمارت چهارفصل و دیگری در محل اصطبل وجود دارند. آب دو رشته قنات از طریق ساختمان پخشگاه منشعب شده و بخشی از آن با لوله‌های سفالی به قسمت‌های دیگر از جمله به حمام عمومی می‌رسد.
– بعد از زلزله، استخوان‌هایی از دیوار ارگ بم، بیرون ریخت که مربوط به کودکان پسر بین ۱ تا ۶ سال و غیرمسلمان بود. پس از انجام کارهای مطالعاتی، اجساد در همان مکان دفن شدند.
زلزله سال ۱۳۸۲
در پنجم دی ۱۳۸۲ زلزله‌ای به بزرگی ۶/۶ ریشتر بم را لرزاند و ضمن ایجاد خسارت‌های مالی و جانی فراوان، باعث تخریب حدود ۸۰ درصد از ارگ بم شد، اما پس از مدت کوتاهی کارهای مطالعاتی برای مرمت آن آغاز شد.
۹۹ درصد عملیات مرمت ارگ بم توسط نیروهای بومی انجام شد و البته سازمان جهانی یونسکو و کشورهای ایتالیا، فرانسه و ژاپن کمک‌های فنی و مالی شایسته‌ای در جهت بازسازی این اثر تاریخی انجام دادند.
در سال ۱۳۹۰ پروژه مرمت پایان یافت و ارگ بم آماده پذیرایی از گردشگران شد درحالی‌که قسمتی از ویرانی‌های زلزله به همان صورت باقی ماند تا آثار زلزله به عنوان بخشی از تاریخ ارگ بم باقی بماند.
بیشتر بخوانید: درباره ارگ بلقیس
