فرش در دوران صفویه

فرش در دوران صفویه

مجموعه: فرش و گلیم

رونق فرش در دوران صفویه 

استفاده از تصویر در فرش‌های ایلاتی و عشایری در کتاب‌های تصویری هر چند کم اما نشانگر آن است که بافت این فرش‌ها در دوران صفوی صورت گرفته‌است. به علت دگرگونی‌های مهم و پر اهمیت اوایل قرن یازده فرش‌های بافته شده قبل و پس از آن را بررسی و از هم تفکیک می‌کنیم و در مورد آن بحث میکنیم. فرش را به عنوان کالای تجاری در بازارهای خارجی قبول کردند اما امروزه هیچ نوع مدل قطعی از فرش‌های قرن(۵تا۹ه. ق) ایران به جا نمانده‌است.

تاریخچه فرش در دوران صفوی

در دوران حکومت شاه اسمائیل و شاه طهماسب، یعنی حدوداً میان سال های 908 تا 984 هجری قمری، اوج پیشرفت فرش دوره صفوی به حساب می آیند. در این سال ها شهر تبریز به عنوان مرکز فرش بافی شناخته می شد. همینطور شهر های مهمی مانند همدان، شوشتر، هرات و کاشان، در پیشرفت و توسعه این هنر نقش مهمی داشتند.

آغاز این دوره ها در حقیقت به علت علاقه شاه طهماسب به قالی و فرش بود. این شاه به قدی به قالی علاقه داشت که آن را یک سطح هنر می دانست و همین موضوع توسعه این هنر را ضمانت می کرد.

تاریخچه فرش در دوران صفویه تا اندازه ای شگفت انگیز هم به نظر می آمد و سبب شهرت ایرانیان در جهان هم شده بود. مثلا، گفته می شود شاه طهماسب طرح چند قالی را کشیده و فرمان بافت آن ها را داده بود.

آنگاه آن ها را به مسجد سلیمانیه در استانبول هدیه داده بود. این روال پس از شاه طهماسب متوقف نشد و همین موضوع باعث رشد بیشتر و خلق خیلی از فرش های معروف دوران صفویه شده بود.

کسانی مانند شاه عباس و خیلی از اشخاص دیگر، با راه اندازی کارگاه های گوناگون قالی و فرش بافی در کاشان و اصفهان، سبب توسعه این هنر و گسترش آن در میان ایرانیانِ هنردوست، شدند. رفته رفته قالی بافی به عنوان یک هنر ملی و صنعت پیشرفته در ایران مورد توجه قرار گرفت.

در زمان شاه عباس فرش های با ارزشی از ابریشم و حتی طلا، در کاشان بافته می شدند. همینطور قالی هایی خیلی ارزشمند و گرانبها، برای فرش های سفارشی شاه و حتی به عنوان محصول سفارشی کشور های دیگر، به وسیله استادان ماهر ایرانی به وجود آمده اند.

مثلا در این دوره سیگسموند سوم سفارش قالی هایی از سوی پادشاه لهستان را داشته است. حتی گفته می شود شاه عباس گفته است هر ناحیه و کارگاه می تواند نقش های موردنظر و مطابق با منطقه خود را ببافد و با وجود هنر های والای این دوره، شاهان صفوی به توسعه صنعت فرش بافی و قالی بافی، دقت بسیاری داشته اند.

حتی گفته می شود پادشاهی هندی به نام نصیرالدین محمد همایون، در دربار شاه طهماسب رفت و آمد داشته است و از آنجایی که توجهش به هنر فرش دوره صفویان جلب می شود، بافندگانی را به هند می برد و قسمتی از نتایج این همکاری، شامل یازده فرش است که در موزه آستان قدس رضوی وجود دارد.

علل پیشرفت فرش بافی در دوران صفویه

فرش بافی در ایران در سده های دهم و یازدهم رشد خیلی زیادی داشته است. تاریخچه فرش در دوران صفویه در این میان یکی از درخشنده ترین اثرها را به خود اختصاص می دهد. به غیر از تبریز و کاشان، اصفهان هم مهد بافت خیلی از فرش های ارزشمند و زربافت بوده است.

علل گوناگونی وجود دارند که سبب وسعت این هنر شده اند و آن را تا جایی پیش برده اند که هم در گذشته و هم در زمان حال، فرش بافی جزء بهترین صنعت ها در بازرگانی و صادرات این کالا به خارج از کشور بوده و هست.

از علل پیشرفت آن به طور کلی می توان به عواملی مانند توسعه فرش بافی و وارد شدن آن به شهر، افزایش وسعت فرش ها به منظور استفاده در کاخ ها و مساجد، صادراتی شدن فرش ها و قالی ها، پشتیبانی شاهانی مانند شاه طهماسب و شاه عباس و حکومت صفوی از فرش بافی و وجود استادان خوش ذوق، اشاره نمود.

کارگاه های قالی بافی و فرش بافی بسیاری هم در این دوره در شهرهای بزرگ به وجود آمدند که خیلی از فرش های نفیس به فرش دوره صفوی برمی گردند. حدوداً 1500 اثر از بهترین نمونه ها در موزه های گوناگون ایران و جهان نگهداری می شود.

طرح ها و نقشه های تصویری دوره صفویه

سابقه ی طرح های تصویری در قالی ایران نامعلوم است ولی از دوره ی صفویه به این سمت شاهد طرح های گوناگون تصویری در قالی برفی از منطقه های ایران بوده ایم.

اولین قالی های موجود مربوط به دوره ی صفویه در ابعاد کوچک و در حقیقت قالیچه هایی است که تصاویری از پرندگان و جانوران و یا صحنه هایی از شکار و بزم را به تصویر کشیده است.

طرح های شاه عباسی: پایه این طرح را گل های طراحی شده ویژه ای (به نام گل معروف شاه عباسی) تشکیل می دهد. در این طرح ها گل های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه ضمن تلفیق آن ها با اسلیمی ها، انواع گوناگونی از نقش های فرش را عرضه می کند. لچک ترنج شاه عباسی، شاه عباسی شیخ صفی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی جانوری، شاه عباسی تصرفی و ... در جمع طرح های این گروه است.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته