ایرنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، ثبت ملی 28 خانه تاریخی در شهر اردبیل صورت گرفته است.
کهن شهر اردبیل از تاریخی قطور و به تبع آن از بناهای قدیمی متناسب با اقلیم این منطقه برخوردار است و در سکونتگاه هایی که در پهن دشت این شهر احداث شده، سازگاری با شرایط آب و هوا لحاظ شده است و در و دیوار ابنیه تاریخی باقیمانده از اعصار کهن، گویای این حقیقت است.
رئیس گروه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی اردبیل با اعلام اینکه قدمت برخی آثار و بناهای تاریخی اردبیل تا قبل از میلاد می رسد، بافت تاریخی این شهر را با 245 هکتار وسعت مربوط به محدوده ای شامل مجموعه تاریخی و جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی و خانه ها و آثار همجوار آن اعلام کرد.
روح الله محمدی پیرامون ثبت ملی 28 خانه تاریخی در شهر اردبیل گفت که اغلب خانه های تاریخی اردبیل به رجال، تجار و شخصیت های مهم و تاثیرگذار دوران مختلف تعلق داشته و اکنون نیز سرپا مانده اند، در محدوده بافت تاریخی اردبیل بنا شده اند و بیش از 35 باب خانه تاریخی شناسایی شده است.
او اغلب آثار تاریخی اردبیل را مربوط به ادوار سلجوقیان، صفویان و قاجاریان دانست و گفت: خانه های تاریخی، به طور عمده به دوره قاجاریه مربوط می شوند و در هر دوره بازسازی شده اند و سازه های آنها تناسب با اقلیم منطقه را به خوبی به نمایش می گذارند.
به گفته رئیس گروه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی اردبیل، دیوارهای قطور این خانه ها حاکی از حاکمیت سرما بخصوص در زمستان است و زیرزمین های بزرگی که در وسط و عمق برخی خانه های تاریخی بچشم میخورد، در زمستانها به نسبت گرم و در تابستانها به نسبت خنک هستند و برخلاف مناطق کویری که دور تا دور ساختمانهای تاریخی را حیاط تشکیل می دهد، خانه های تاریخی اردبیل بخاطر ممانعت از سرما فقط در یک طرف دارای حیاط هستند.
وی وجود بخشهای بیرونی و اندرونی و وجود هشتی یا سازه ای طاق مانند بر سر در ورودی خانه های تاریخی را از ویژگی های معماری گذشته دانست و همچنین نشانه ای از فرهنگ و ادب منطقه و ضرورت دیده نشدن اندرونی و مراعات حیا و حریم اهل خانه اعلام کرد.
محمدی به محل رجوع بودن خانه های تاریخی اردبیل اشاره کرد و گفت: بزرگی خانه ها که به طور عمده به شکل عمارت هستند، حاکی از متنفذ بودن مالکان و شخصیت های مستقر در آنهاست که مردم به آن خانه ها مراجعه داشته اند و در ساخت بناها حریم اهل خانه رعایت شده است.
رئیس گروه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی اردبیل به ستون ها و سقف های چوبی این عمارت ها اشاره و اظهار کرد: سازه های چوبی روغنکاری می شده اند تا از گزند موریانه ها مصون بوده و همچنین جلا و مقاومت داشته باشند و پنجره های به اصطلاح اروسی نیز که در خانه های تاریخی بچشم میخورد، به لحاظ داشتن شیشه های رنگارنگ، هم طیفی از رنگهای مختلف را به اندرون می تابانده و هم به بخشهای مختلف اندرونی زیبایی می بخشیده اند.
این کارشناس میراث فرهنگی در خصوص نحوه استفاده از خانه های تاریخی اردبیل گفت: تعدادی از این بناها به عنوان موزه، اداره، مهمانسرا و رستوران استفاده می شود و یکی از خانه ها با همکاری عوامل صندوق حفظ و احیای اماکن تاریخی و فرهنگی به بخش خصوصی واگذار شده و از آن به صورت رستوران استفاده می شود تا هم کاربری اقتصادی داشته باشد و هم تخریب نشود.
محمدی این را هم گفت که برخی خانه ها نظیر خانه مبشری در حال مرمت است و خانه اربابی نیز به بخش خصوصی واگذار شده و توسط آنها در حال مرمت و بازسازی است تا به صورت اقامتگاه از آن استفاده شود.
کارشناس معاونت شهرسازی و عمران شهرداری اردبیل هم با اشاره به اهمیت خانه های تاریخی و ظرفیت های آنها در جذب گردشگر گفت: یکی از این خانه ها با عنوان "خانه صمدی" توسط شهرداری خریداری شده و سند مالکیت آن به نام این نهاد است و طبق نظر مشاور برای نوع کاربری آن تصمیم گیری خواهد شد.
علی نظافت انزابی هر گونه مداخله در بافت قدیم شهری از ناحیه شهرداری را منوط به هماهنگی با اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دانست و گفت: حریم خانه های تاریخی را نیز آن اداره کل تعیین می کند. اگر در محدوده حریم نیاز به عملیات فنی و معماری باشد، نوع مصالح لازم را نیز کارشناسان میراث فرهنگی مشخص می کنند.
وی با تاکید بر ضرورت صیانت از خانه های تاریخی به عنوان میراث فرهنگی گفت: اگر شهروندی متقاضی پروانه احداث ملک در محدوده خانه های تاریخی باشد، شهرداری اردبیل از اداره کل میراث فرهنگی استعلام می کند و در برخی مواقع به لحاظ حساسیت امر، در کمیسیونی متشکل از شهرداری، اداره کل میراث فرهنگی، استانداری و چند دستگاه دیگر تصمیم گیری می شود.
کارشناس فنی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل هم از ثبت حدود 28 خانه تاریخی در شهر اردبیل در فهرست میراث فرهنگی ملی خبر داد و گفت: در برخی شهرستانهای استان از جمله خلخال، گرمی و نمین نیز خانه های تاریخی وجود دارند.
فاطمه نوری مکان اغلب خانه های تاریخی شهر اردبیل را مربوط به محلات اوچ دکان، عالی قاپو، سرچشمه، طاوار (طوی) و پیرعبدالملک ذکر کرد و افزود: خانه های تاریخی بعد از مرمت و احیا با کاربری های فرهنگی و گردشگری در اختیار شهروندان قرار می گیرند.
به گفته او، با توجه به اعتبارات اختصاص یافته برای اداره کل میراث فرهنگی اردبیل، بناهایی که در معرض خطر تخریب قرار دارند به عنوان بناهای اضطراری در اولویت مرمت قرار می گیرند.
کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پیرامون ثبت ملی 28 خانه تاریخی در شهر اردبیل اضافه کرد: برخی خانه ها مالک شخصی دارند و مرمت و ساماندهی آنها به صورت مشارکت اعتباری از سوی مالک و اداره کل میراث فرهنگی انجام می شود.
نوری پیرامون ثبت ملی 28 خانه تاریخی در شهر اردبیل ادامه داد: مرمت و ساماندهی تعدادی از خانه های تاریخی که مالکیت میراث فرهنگی دارند، از طریق مزایده و از سوی صندوق احیای وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به بخش خصوصی واگذار می شود.
کارشناس فنی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل درباره معماری خانه های تاریخی گفت: این بناها که براساس معماری بومی اقلیمی سرد بنا شده اند، اغلب وسعت زیادی دارند و در آنها خانواده ها به صورت جمعی با هم زندگی می کرده اند.
خانه صادقی با بیش از 2 هزار و 168 متر مربع مساحت متعلق به حاج عبدالله صادقی در سال 1283 هجری قمری مطابق با 1242 خورشیدی ساخته شده و از یادگارهای دوران قاجاریه در شهر اردبیل بشمار می رود و از مجموعه بناهای سه گانه است که در بافت کهن اردبیل و در محله اوچدکان قرار گرفته است.
خانه صادقی دارای سه بخش ساختمانی مرتبط به سه حیاط است و به نظر می رسد ساختمان مرکزی بعنوان بیرونی و ساختمان عربی با کاربری اندرونی هسته اصلی بنا را تشکیل می داده و ساختمان ضلع شرقی بعدها به مجموعه اضافه شده است. سردر خانه در کوچه ای بن بست به عرض پنج متر واقع شده و دیوارهای بیرونی خانه، کاه گلی است و فقط دو سردر ورودی به صورت مجلل و آجری ساخته شده است که امکان ورود به بخش اندرونی و بیرونی را تأمین می کند.
ورودی به بخش بیرونی، مجلل تر و دارای یک هشتی با پلان هشت گوش است که با کاربندی زیبایی پوشش داده شده است. ساختمان بیرونی شامل یک شاه نشین در مرکز است که با مقرنس کاری، نقاشی دیواری تا ارتفاع دو متر، پنجره های بزرگ ارسی هفت دری و خطوط نستعلیق مزین به آیه الکرسی که دور تا دور بنا را گرفته، تزئین شده است.
براساس مقاله ثبت ملی 28 خانه تاریخی در شهر اردبیل باید بدانید که پوشش این بخش با تیرهای چوبی و درب دوپوش است که دو راهرو در طرفین شاه نشین ارتباط با میانسرا، اتاق های گوشوار و طبقه دوم را تامین می کند و دو اتاق طرفین (گوشوار) در دو طبقه ساخته شده اند که دارای اتاق هایی با پنجره های ارسی سه دری به سمت حیاط هستند و پوشش این بخش نیز چوبی است.
بخش بیرونی خانه صادقی در قسمت شاه نشین دارای مقرنس های گچی زیبایی است و تا ارتفاع تقریبی دو متر نقاشی طرح گل و گلدان به سبک تزئینات دوره قاجار دارد و بنا دارای پنجره های ارسی بزرگ هفت دری و سه دری با طرح اسلیمی و شیشه های رنگی است و نمای بنا آجرکاری و با طرح های مختلف تزئین شده است.
دارای پی سنگی با ملات آهکی است و زیرزمین آن جرزها و پایه های سنگی دارد و پوشش آن بصورت گهواره ای و از نوع طاق کلیل آذری است و دور تا دور بنا در همه قسمتها (اندرونی – بیرونی – دیوارهای حائل) دارای ازاره سنگی بلند است.
جرزها و پایه های داخلی بنا، خشتی با نمای آجری با آجر چینی به فرم های مختلف است و پوشش بنا در بخش های اندرونی با تیر چوبی و تک پوش است اما بنا در بخش بیرونی (شاه نشین) دارای پوشش مسطح و به صورت دوپوش اجرا شده است و در تمام قسمت ها کلافی چوبی دور تا دور ساختمان را گرفته و مانع از رانش شده است.
در حال حاضر متروکه بوده و فقط در یکی از اتاق های بخش جنوب شرقی (اندرونی) یک خانواده ساکن هستند و اندرونی بخش غربی به طور مستقیم از طریق هشتی با بخش بیرونی و خارج در ارتباط است و این بخش دارای یک شاه نشین با پلان مستطیل شکل، پنجره های اورسی هفت دری و تزئینات مقرنس و دو اتاق گوشوار کناری است.
این بخش در دو طبقه ساخته شده و دارای سقف مسطح دوپوش است و زیرزمین فقط در زیر شاه نشین آن ایجاد شده که با استفاده از طاق کلیل پوشش داده شده است و اندرونی بخش شرقی (ساختمان الحاقی) ساده تر بوده و از طریق یک هشتی مستطیل شکل با خارج بنا ارتباط دارد.
ارتباط این بخش با بخش بیرونی از طریق درب یکی از اتاق ها تأمین می گردد و پلان این بخش، نعلی شکل و تمام اتاق ها در ارتباط با یکدیگر هستند و پوشش این بخش نیز مسطح و در یک پوش ایجاد شده است و زیرزمین کلاً در زیر طبقه همکف امتداد دارد و پوشش آن به صورت طاق کلیل آذری اجرا شده است و در سال 1379 در راستای اقدامات حفاظتی بنا به استحکام بخشی اضطراری سقف و ارسی اقدام شده است.
خانه ارشادی در محله قدیمی اوچ دکان از بدو احداث دارای کاربری مسکونی بوده و از نظر تزئینات معماری و سبک ساخت، از بناهای زیبای شهر اردبیل است که در اواخر دوره قاجار ساخته شده است و بانی اولیه بنا خانواده علوی بوده اند که در دوران پهلوی دوم بنا را به عنوان مدرسه به آموزش و پرورش واگذار کرده اند. خانواده ارشادی به عنوان آخرین مالک شخصی تا سال 1377 هجری شمسی در آن سکونت داشته اند که به همین دلیل ساختمان به نام خانه ارشادی معروف شده است.
خانه ارشادی در سال 1378 توسط شهرداری اردبیل خریداری و جهت مرمت و احیاء، در اختیار میراث فرهنگی استان قرار گرفت و بخش کنونی بنا، باقیمانده بنای بزرگتری است که بعدها بخش اندرونی آن تفکیک و تخریب شده است و در این عمارت که در دو طبقه زیرزمین و همکف اجرا شده است، ارتباط بصری مستقیم فضای داخل و بیرون با یک هشتی در ورودی ساختمان تامین می گردد.
دو ورودی که هر کدام دارای مقرنس های گچی، درهای چوبی با شیشه های الوان و چهار پله هستند، فضای حیاط را به اتاق های طرفین شاه نشین ارتباط می دهند و در بخش شرقی بنا اتاق به نسبت بزرگی وجود دارد که توسط همین ورودی با حیاط مرتبط است و شاه نشین با پوشش عرقچین و مقرنس های گچی در چهار گوشه آن دارای پنجره ارسی شکل بزرگی است که در گذشته دو جداره بوده و جداره داخلی آن شامل طرح های اسلیمی با شیشه های رنگی از بین رفته و مطبخ و بخش های آبخور طویله در زیرزمین واقع بوده است.
این بنا با عرصه 277 متر مربع و اعیان 366 متر مربع در سال 1381 تحت شماره 6686 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در سال 1380 ه.ش عملیات مرمت آن اغاز و در اواسط سال 83 بعنوان دفتر فنی میراث فرهنگی استان مورد بهره برداری قرار گرفته است و در حال حاضر به عنوان مهمانپذیر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان از آن استفاده می شود.
خانه ابراهیمی که در کوچه شهیدگاه و تقریبأ در مرکز شهر اردبیل قرار گرفته ، متعلق به مرحوم سید هاشم ابراهیمی بوده و در حال حاضر تحت مالکیت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل قرار دارد.
عمارت اصلی بنای مذکور شامل دو طبقه همکف و زیرزمین دارای تالار به نسبت بزرگ و زیبایی است. این عمارت با یک فضای هشتی کوچک از معبر کوچه وارد حیاط مستطیلی می شود و ساختمان دارای نمای آجری است که روی دیوارهایی با ازاره سنگی به ارتفاع یک متر استوار شده است و تالار که بخش مهمی از بنا را تشکیل داده است، شامل دو رواق و یک شاه نشین است که با پنجره های مشبک ریز با شیشه های الوان به صورت ارسی زیبا تزئین یافته است.
از جمله تزئینات بکار رفته در تالار این بنا میتوان به مقرنس ها، گچبری ها، نقاشی ها و کتیبه های با ارزش اشاره کرد و سقف اتاق شاه نشین در وسط به شکل ترنج گچبری شده که مرکز آن بصورت یک گل گرد و مدور با برگهای بلوط پهن و پوشانده شده است.
در چهار گوشه سقف، لچک مرکب از نقش اسلیمی واقع شده که با برگ بلوط های مشابه وسط سقف با سه ردیف حاشیه قاب گرفته شده است و این سقف گچ بری شده توسط مقرنس های زیبایی به نقاشی ها و کتیبه های موجود در دیوارهای پیرامون اتصال می یابد.
این بنا متعلق به دوره زندیه است و در سال 1379 تحت شماره 3041 توسط سازمان میراث فرهنگی کشور در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و مرمت خانه ابراهیمی از تیر سال 1380 شروع شده و طبق برنامه ریزی زمان بندی شده در سال 1383 کلیات آن پایان یافته و به بهر برداری رسیده است.
خانه تقوی 80 سانتیمتر پایین تر از سطح کوچه قرار گرفته و ورودی اصلی بنا یک در فلزی رو به حیاط است و آثار و بقایای وجود یک هشتی در مجاورت در ورودی مشاهده می شود که تخریب و به صورت امروزی بازسازی شده است و اختلاف ارتفاع معبر و حیاط از طریق سه پله از هشتی پارکینگ به حیاط کم شده است.
در حیاط بنا یک باغچه هشت ضلعی و دو باغچه دایره شکل دیده می شود که طبق گفته ساکنین محل، در گذشته ها حوض بوده و بنا از یک طبقه و یک زیر زمین و یک نیم طبقه تشکیل شده است و تقریبا تقارن محوری دارد و ارتباط به بنا از طریق سه پله که در طرفین بنا قرار دارند مقدور می شود و اصلی ترین فضای بنا یعنی تالار، در قسمت میانی قرار دارد که پنجره های آن با ارسی های زیبا با نقوش گره بندی و شیشه های رنگی تزیین شده است.
در پشت تالار، دو اتاقک به صورت پستو قرار گرفته اند که توسط درهای چوبی از تالار جدا شده اند و با توجه به شیوه ساخت و شواهد و مدارک محلی، قدمت بنا به دوره قاجار می رسد که مالکیت آن دو بار تغییر کرده و در هر دو مورد به عنوان خانه مسکونی استفاده شده است.
از ویژگی های این بنا میتوان به پنجره های ارسی با نقوش گره بندی و شیشه های رنگی اشاره کرد؛ قسمت چوبی منبت کاری شده بر روی پنجره های ارسی در نمای بیرونی جلب توجه می کند و وجود طاقچه هایی با قوس های نیم دایره و گچبری های زیبا در چهار گوش، زیبایی تالار را دو چندان کرده و گره بندی در و پنجره و استفاده از انواع آجرچینی، از جمله خفته راسته با گل چهار رجی از ویژگی های دیگر این بناست.
خانه رضازاده در زمینی به مساحت 928 متر مربع دارای دو طبقه اعیانی به مساحت 675 مترمربع واقع شده است و بخش اعیانی آن در زمین مستطیلی شکلی و در قسمت شمالی بنا واقع شده و مصالح بکار رفته در آن بخصوص در پی، سنگ بوده و در پایه ها و دیوارها از خشت خام و در نما از آجر استفاده شده است.
پوشش سقف، چوبی است و ایوان مقابل قسمت اعیانی آن دارای چهار ستون چوبی بوده و 10 ستون آجری نیز پایه های نمای ساختمان را تشکیل می دهند و ورودی بخش اعیانی بنا در قسمت وسط بوده که در طرفین آن اتاق هایی بصورت قرینه قرار گرفته اند.
انتهای راهروی وسط که دهلیز نامیده می شود، به دو راه پله چوبی متصل می گردد و ارتباط طبقات همکف و فوقانی را ایجاد می کنند و طبقه فوقانی دارای یک تالار اصلی است و توسط یک پنجره ارسی به حیاط خانه مشرف می شود و در طرفین آن نیز مانند طبقه همکف، اتاق هایی بصورت قرینه یکدیگر قرار گرفته اند.
نمای ساختمان دارای 20 عدد پنجره چوبی رو به حیاط است و تزئینات نما با آجر انجام شده و نمای بنا شامل ستون های آجری است که در روی پایه های سنگی حجاری شده استوار گشته و بصورت نیم دایره کار شده است.
انتهای بنا با سر ستون زیبایی به سقف بنا متصل شده و دیوار ضلع شرقی حیاط نیز دارای طاق نماهای آجری است که مجاور یکدیگر قرار گرفته اند و در طبقه فوقانی بنا و در تالار، آثاری از نقاشی دیواری و تزئینات هندسی بچشم میخورد که متأسفانه قسمتهای زیادی از آن تخریب شده است.
خانه میرفتاحی با قدمتی که به سال 1250 هجری قمری باز می گردد، در دوران پهلوی اول، به عنوان اولین دبیرستان دخترانه، کاربری آموزشی داشته و در زمره بناهای درونگراست و از جمله جذابیتهای آن میتوان به پنجره های ارسی با طرح اسلیمی و شیشه های رنگی و تزیینات آجری در نما به صورت راسته با نقش و نگار آجرکاری اشاره کرد؛ بنا در تاریخ 10 دی 1381 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه مناف زاده با بیش از یکهزار متر مربع وسعت, مربوط به دوره پهلوی, از عمارتهای قدیمی اردبیل است که توسط معمار حاج محمدعلی معماری و به سفارش حسین قلی صادقی، در بخش مرکزی اردبیل احداث و در 12 بهمن 1381، با شماره ثبت 7401 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و امروزه به حوزه هنری اردبیل واگذار شده است.
خانه وکیل الرعایا به دوره قاجار باز می گردد و از خانه های قدیمی شهر اردبیل است که در زمان مشروطیت، یکی از مکان های اصلی تجمع سران کشور بوده و در پنج بهمن 1378 به عنوان یکی از آثار ملی ایران با شماره 2560 به ثبت رسیده است.
خانه خادم باشی با قدمتی متعلق به دوره قاجار، در محله اوچدکان شهر اردبیل واقع شده است و بنا به خادم بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی تعلق داشته و به همین دلیل با نام خادم باشی شهرت یافته و در 25 مهر 1383 با شماره 11195 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
عمارت آقازاده یکی از خانه های تاریخی شهر اردبیل است که قدمت آن به دوره حکومت قاجار می رسد و حاج اسماعیل آقایف، تاجر معروف اردبیلی در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه، مالک بنا بوده است و امروزه بخشی از این عمارت به رستوران سنتی تبدیل شده است.
خانه های تاریخی اردبیل با نماهای سنتی و آجری به مثابه تابلوهای عهد قاجار در میان آپارتمان ها و مجتمع های مسکونی امروزی خودنمایی می کنند. حفظ و صیانت از این خانه ها به عنوان نمادی از تاریخ و فرهنگی اردبیل مطالبه ای جدی از سوی شهروندان و وظیفه ای مهم از سوی دستگاه های مسئول است.این خانه ها ظرفیتهای ارزشمندی در توسعه صنعت گردشگری به شمار می روند و به نظر می رسد باید از فرصت رویداد اردبیل 2023 برای معرفی این ظرفیت های بکر و ارزشمند استفاده کرد.
علاوه بر این در شرایطی که چهره شهر با ساخت و سازها و معماری جدید در حال تغییر و دگرگونی اساسی است چه خوب است مهندسان، معماران و دست اندرکاران شهرسازی حتی الامکان از چاشنی مختصات فرهنگی، اقلیمی و سنتی آنها به ترکیب معماری ساختمان های امروز اضافه کنند تا هم مهندسی ساخت و ساز به تدریج از همه حیث به شاخص های بیگانه و غربی متکی نشود و هم قابلیت های مهندسی سنتی و بومی در ویلاسازی و یک طبقه سازی ها بخصوص در حواشی شهر اردبیل و شهرستان های این استان احیا شود.
گزارش از: عیسی پاشاپور
