بـه تازگی اخباری منتشر شده کـه گویای پرنده همای سعادت در ایران دیده شده اسـت ، هما از زمان قدیم تاکنون بـه نماد سعادت و خوشبختی شناخته می شود. پرنده همای در واقع یک پرنده شکاری مانند لاشخور هاست و از استخوان و گوشت تغذیه می کند.همای سعادت در فرهنگ ایرانی بسیار جایگاه منحصر بـه فرد و خاصی دارد و از ان بـه عنوان نشاط و خوشبختی و خوش یمنی یاد می شود. اکنون بـه معرفی ویژگی و جزئیات این پرنده شکاری و با شکوه می‌پردازیم.
تاریخچه همای سعادت
هما نام پرنده اي اسـت کـه در لاتین بـه کرکس ریش‌دارنیز مشهور اسـت، نام علمی پرنده هما Vultur barbatus اسـت کـه vultur در زبان لاتین بـه معنای کرکس و barbatus در لاتین بـه معنای ریش‌دار اسـت.
پرنده هما یا همای در افسانه‌ها و فرهنگ ایران، ازبکستان، آناتولی، مصر، هند، اقوام غُز و بوداییان تبت جایگاه منحصر بـه فردی دارد و نماد نیکو بختی سعادت، خوشبختی، نشاط، نیک بختی و سروری اسـت. پیشینیان ما معتقد بودند سایه هما روی هرکه بیفتد، او بـه حاکمیت خواهد رسید ودر مقابل اگر فردی بـه این پرنده شلیک کند ظرف مدت چهل روز خواهد مرد.
هما، پرنده‌اي بهشتی اسـت کـه از دو نیمه نر و نیمی دیگر ماده «آنیما و آنیموس» تشکیل شده اسـت. این پرنده هیچگاه بر زمین نمینشیند و سایه‌اش سعادت و نیک بختی را برای افراد روی زمین بـه دنبال دارد.هما در افسانه‌ها با پرنده هما متفاوت اسـت و دارای ویژگی‌هاي افسانه‌اي اسـت.در افسانه‌هاي کشور های مرکز آسیا، هما، مانند ققنوس، صاحب کرامت اسـت ودر اشعار شاعران بزرگ فارسی هم چون فردوسی، سعدی، حافظ و نظامی بـه دفعات بـه جایگاه افسانه‌اي‌اش اشاره شده اسـت.
نماد پرنده همای در ادبیات
از قدیم الایام در ادبیات ایران زمین و پیشینه تاریخی ما جایگاه ویژه اي شامل همای سعادت مشهور بوده اسـت. در سروده‌هاي بسیاری از شاعران هما بـه عنوان پرنده خوشبختی و سعادت ذکر شده اسـت. در ادبیات فارسی وی را نماد فرّ و شکوه دانند و بـه شگون نیک گیرند.
همچنین آمده‌اسـت «مرغی اسـت کـه وی را مبارک دارند و چون پیدا شود مردم بـه تفأل در زیر سایهٔ او روند». هما در ادبیات ایران بـه عنوان نماد سعادت شناخته می شود.بـه تعبیری دیگر پیش از اسلام ایرانیان مردگان را در دخمه قرار می دادند و بـه این دلیل کـه پرندگان لاشه خوار مانند هما طبیعت را از اجساد پاک می‌کردند، ارجمند شمرده میشدند.حضرت سعدی در وصف این پرنده با سعادت می‌گوید: همای بر همه ی مرغان از ان شرف دارد کـه استخوان خورد و جانور نیازارد
نمونه‌هایي از یادکرد هما در ادبیات فارسی:
تو فرّ همایی و زیبای گاه تو تاج کیانی و پشت سپاه «فردوسی»
هماییست مر چرخ را فّر اوی کـه شاهی دهد سایهٔ پّر اوی «اسدی توسی»
تا نبود چون همای فرخ کرکس همچو نباشد بـه شبه باز خشین پند «فرخی»
کس نیاید بـه زیر سایهٔ بوم ور همای از جهان شود معدوم «سعدی»
همای شخص من از آشیان شادی دور چو مرغ حلق‌بریده بـه خاک برمی‌گشت «سعدی»
همای گو مفکن سایهٔ شرف هرگز بر ان دیار کـه طوطی کم از زغن باشد «حافظ»
جلوه‌گاه طایر اقبال باشد هر کجا سایه‌اندازد همای چتر گردون سای تو «حافظ»
از مزاج اهل عالم مردمی کم جوی از آنک هرگز از کاشانهٔ کرکس همائی برنخاست «خاقانی»
چون تو همایی شرف کار باش کم خور و کم گوی و کم آزار باش «نظامی»
دردسر بسیار دارد سایهٔ بال هما اختر اقبال را در خواب دیدن خوشترست «صائب تبریزی»
بخت سیهی دارم کز سایهٔ اقبالش هر چیز سیاهی کرد بر بال هما بستم «بیدل دهلوی»
مرغابی و تذرو و کبوتر از ان من ظل هما و شهپر عنقا از ان تو «اقبال لاهوری»
علی اي همای رحمت تو چه آیتی خدا را کـه بـه ماسوا فکندی همه ی سایهٔ هما را «شهریار»
همای اوج سعادت کـه می‌گریخت ز خاک شد از امان زمین دانه‌چین دام شـما «هوشنگ ابتهاج»
همای همان پرنده شکاری یا لاشخور است؟
بـه گفته یکی از کارشناسان محیط زیست خانم الهه موحدی؛ هما پرنده اي شکاری از تیره بازان و راسته بازسانان اسـت کـه مانند دیگر کرکس ها و لاشه خوارها طبق معمولً از گوشت و استخوان لاشه هاي تازه تغذیه می کند و بـه واسطه قدرت فک هایش استخوان هاي کوچک را خرد کرده و از انها نیز تغذیه می کند.نقش هما نشان رسمی ایران در دوره پهلوی بوده ودر مجسمه هاي تخت جمشید نیز شمایل او دیده می شد و آرم هواپیمایی هما هم برگرفته از این پرنده می باشد.
شکل ظاهری پرنده هما
این پرنده گونه‌اي از پرندهٔ شکاری بزرگ‌جثه اسـت کـه در نوک منقار ان پرهای بلندی اسـت کـه شبیه بـه سبیل دیده می شود.طول بدن پرنده هما بین 102 تا حدود 125 سانتی‌متر و طول بالش نیز بین 235 تا 275 سانتی‌متر اسـت.این پرنده بر خلاف عقاب خیلی شکارگر نیست.
رنگ و ظاهر هما در سنین مختلف ودر مناطق مختلف متفاوت اسـت؛ پرندگان نابالغ نیز رنگی قهوه‌اي و خاکستری تیره دارند و همه ی‌ي پرندگان هما پرهای آتشین و پرشکوه ندارند. رنگ آتشین در اثر استحمام در آب غنی از آهن یا مالیدن املاح آهن‌دار بـه پرها ایجاد می شود.
محل زندگی پرنده هما
این پرنده کـه از نظر فاصله بین نوک دو بال، بزرگ ترین پرنده کشور ما محسوب می شود.همای سعادت این پرنده بی‌آزار کـه بزرگ‌ترین پرنده ایران شناخته میشود؛ در کوه‌هاي مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا از جمله مناطقی از ایران هم چون منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ گنو ودر مناطق کوهستانی البرز و زاگرس زندگی می کند.
هما در مناطق کوهستانی در ارتفاعی بین 300 تا 4500 متر بالاتر از سطح دریا زیست میکند و بیشتر اعضای اینگونه در ارتفاعی بیش از 2هزار متر در مناطق متروک و صخره‌اي یا دره‌هاي مشرف بـه مراتع زندگی میکنند زیرا در چنین مناطقی امکان دسترسی بالفعل جانور بـه اجساد جانوران شکارشده وجوددارد.
علت کمتر دیده شدن پرنده هما
هما بـه علت دسترسی بالفعل جانور بـه اجساد جانوران شکارشده طبق معمولً لانه سازی در پرتگاه ها و صخره هاي دور از معرض را ترجیح می دهد و همچنین در ارتفاعی بسیار بالاتر از سطح دریا زندگی می کند. هما همیشه در کشور ما وجوددارد ودر بسیاری از مناطق قابل رویت اسـت.پرنده اساطیری ایرانیان در ارتفاعات بسیار بالای مناطق دور افتاده کوهستانی زندگی می کند و طبق معمول خودرا از دید انسان دور نگه می‌دارد، علت کم دیده شدن بزرگ‌ترین شکارچی آسمان ایران دلیلی بر کم بودن جمعیت هما نیست.
هما از چه چیزی تغذیه میکند؟
تغذیه این پرنده بـه طور معمول ۸۵ تا ۹۰ درصد از مغز استخوان تشکیل شده اسـت.هما طبق معمولً از گوشت تغذیه نمی‌کند.هما برخلاف دیگر کرکس‌ها بلافاصله بر سر جسد حیوانات ظاهر نمی شود و بـه خوردن گوشت و لاشه آن ها هم علاقه‌اي ندارد.
مانند سایر کرکس ها هما نیز بیشتر از بقایای جانوران مرده تغذیه می کند. رژیم غذایی این پرنده شامل پستانداران سم دار با جثهٔ متوسط بخش بزرگی از رژیم غذایی این پرنده را تشکیل می‌دهند. در مقابل بقایای گونه هاي بزرگ‌تر مانند گاو و اسب مورد علاقهٔ هما نیستند کـه این موضوع احتمالاً بـه دلیل هضم سخت بقایای این جانوران اسـت.
نقش هما در تخت جمشید
تصاویر هما را میتوان در نقش برجسته هاي کاخ آپادانا و کاخ صد ستون تخت جمشید مشاهده کرد. نقش این پرنده در کنده کاری ها و برخی از سر ستون هاي پارسه «تخت جمشید» پیداست ودر خرابه هاي تخت جمشید کـه پایتخت هخامنشیان بوده اسـت دو مجسمه سنگی از هما پیدا شده اسـت.برخی معتقدند در تعدادی از سر ستون‌هاي تخت جمشید کـه معماری ان بـه 2500سال قبل و دوره هخامنشی باز می گردد از این پرنده الهام گرفته شده اسـت و نشان میدهد ایرانیان از ان زمان، هما را نماد شکوه و بزرگی می دانستند.
هما در قالب سکه و مجسمه
در دوره اشکانی و ساسانی، تصاویر هما را میتوان در ظروف سفالی، سکه ها، مهرها و مجسمه ها یافت، جنس این تصاویر از جنس هاي مختلفی مانند سفال، فلز و سنگ اسـت.تصاویر هما دراین دوره ها اغلب بـه صورت نقاشی یا حکاکی هستند.
زمان تخم گذاری پرنده هما
هُما در تمام طول سال یک جا میماند و هر فصل فقط یک یا دو تخم می گذارد. تخم‌گذاری این پرنده در میانهٔ زمستان با یک یا دو تخم صورت میگیرد کـه در آغاز بهار جوجه‌دار می شوند.
در پایان
همان طور کـه مشاهده کردید این پرنده ي افسانه اي در فرهنگ ایرانی شامل نماد سعادت و نیک بختی اسـت کـه دیدن ان بـه ندرت اتفاق میوفتد. همای سعادت، درست مانند ققنوس افسانه‌اي در ادبیات پارسی نشانه فر و شکوه و خوش‌یمنی اسـت و هرکس کـه سایه همای بر او بیفتد، وی را بـه سعادت و کامیابی میرساند.
