به طور کلی سازی بادی بالابان سازی استوانه ای دو نی به طول حدود ۳۵ سانتی متر که در ابتدا و به صورت ارجینال شش سوراخ انگشت داشت که امروزه به هفت یا هشت انگشت می رسد. همچنین این ابزار موسیقی بین مردمان آذربایجان و کردستان به ویژه مردم آذربایجان شرقی محبوبیت بسیار زیادی دارد.
آشنایی با ساز بالابان
بهتر است بدانید که بالابان که بدان بالامان نیز گفته می شود سازی بادی دو زبانه با محفظه داخلی استوانه ای با طول ۳۵ سانتی متر و هشت سوراخ انگشت گذاری و یک سوراخ برای انگشت شست است. بالابان را می توان یکی از ساز های بادی کهن دانست که در تمامی نقاط آذربایجان نواخته می شود. همچنین این ساز در کشور ترکیه هم نواخته می شود و به ساز دودوک ارمنی شباهت بسیار زیادی دارد. معمولا اجزای ساز بالابان با استفاده از چوب توت یا سایر چوب های سخت مانند چوب گردو ساخته می شوند که قطر فضای داخلی آن در حدود ۱.۵ ساننتی متر در نظر گرفته شده است. زبانه دوبل از یک لوله تک نی با طول تقریبی شش سانتی متر ساخته شده که در انتها تخت شده است. نوازنده معمولا در حین مکش هوا به داخل شش هایش از هوای ذخیره شده در گونه هایش برای ادامه نواختن این ساز استفاده می کند. این تکنیک چرخشی که بدان دایره ای هم گفته می شود عموما در تمامی سازهای با زبانه دوبل در خاورمیانه استفاده می شود.
خلاصه ای تاریخچه بالابان:
توجه داشته باشید بنابر اسناد و مدارکی که به دست آمده در بالابان نوعی ساز بادی از خانواده نیو سرنا دست کم از سده های نخستین دوره اسلامی در ایران شناخته شده که در میان مردم بخش هایی از این سرزمین به کار می رفته است. بالابان در واقع به معنای نوعی ساز بادی نیین به صورت های بلبن، بالبن و بالابن است که در فرهنگ های لغات ترکی و روسی آمده است. در لغت آذربایجانی و روسی بالابان به معنای ساز بادی نه چندان بزرگ و مشابه زرنا تعریف شده است. همچنین فرهنگ ها و دایره المعارف های روسی واژه بالابان را به معنای سازی بادی زبانه دار معمول میان اقوام قفقاز شمالی و ایرانیان می دانند. بالابان به عنوان سازی بادی و بومی حوزه های جغرافیایی و فرهنگی آذربایجان شرقی به ویژه تبریز و کردستان ایران و سایر مناطق محسوب می شود که گروهی از نوازندگان این مناطق آن را می نواختند.
در زبان کردی این ساز را باله وان و در شوشتری نی را بلبون می خوانند. به صراحت می توان گفت که بالابان از ساز های مخصوص عاشق های آذربایجانی است زیرا عشاق آذربایجانی فقط باساز و گاوال می خواندند و امروزه اغلب آن ها بالابان را همراهی می کنند. بهتر است بدانید که بالابان نقش بسیار زیادی در کار عشاق دارد و به دلیل زیبایی بخشیدن برای صدایشان کمک کننده خواهد بود. گاهی اوقات ساز ها را بالابان کوک می کنند و نقش بالابانچی ها در دسته عاشق ها همچون نقش بال برای پرنده بود. به طور کلی در حوزه های جغرافیایی بیرون از کشور ایران مانند اقوام مختلف قفقاز شمالی، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ترکستان شرقی و بخش های مسلمان نشین شمال غربی سرزمین چین، ساز بادی بالابان به کار می رود. در شهر باکو نیز یک دسته بزرگ موسیقی وجود دارد که تمامی نوازندگان آن ساز بادی بالابان می نوازند.
دقت داشته باشید که در مواقع نادر مانند عروسی و مراسمات تعطیل نوزانده این ساز با یک پرکاشینیست همراه خواهد بود. یک گروه موسیقی آذری سنتی از دو نوازنده بالابان و یک پرکاشنیست که بالابانچیلار داستاسی نامیده می شود تشکیل خواهند شد. در واقع مجموعه کوتاهی از موسیقی مقامی آذربایجان که با بالابان نواخته شده ساز بادی ملی روی صفحه طلایی وویجر به عنوان نماینده موسیقی جهانی در میان تعداد بسیاری از موفقیت ها بشری ثبت گردیده است.
اجزای مختلف بالابان:
همانطور که می دانید بالابان نیز مانند دیگر ساز ها مانند ساز سنتور و ساز ویولن دارای اجزا و ساختار ویژه ای می باشد که در ادامه سعی داریم تا به بیان آن ها بپردازیم:
میله:
بهتر است بدانید میله بالابان که گودا هم نامیده می شود در واقع یک لوله حدود ۲۸۰ الی ۳۲۰ میلی متری می باشد که عمدتا از چوب زردآلو و البته گاهی چوب فندق، شمشاد و توت هم ساخته می شود. فرآیند حکاکی میله بالابان معمولا با نام بالابان چاکما شناخته می شود. انتهای بالایی میله دارای یک شکل گرد مانند است در حالی که انتهای پایینی کاملا نوک تیز شده است. دقت داشته باشید که قطر فضای داخلی این میله حدود ۱۰ میلی متر است و تقریبا هشت سوراخ یا تون ها متشکل از یک حفره صدا یا ساس پارداسی روی آن و دیگری روی سمت زیرین در مقابل فضای مابین سوراخ های اول و دوو ساسی پارداسی قرار گرفته اند. گاهی اوقات یک سوراخ اضافه به نام نیزام پاراداسی روی انتهای پائینی سطح زیرین ساخته شده تا از رنگ صدای مناسب آن اطمینان حاصل شود.
بدنه:
ساز بالابان که گاهی اوقات به دلیل دهانه تخت و صدای نرم به نام بالابان یاستی یا تخت هم شناخته می شود در واقع متشکل از بدنه ای است که از چوب زردآلود ساخته شده است. بدنه این ساز دارای هشت سوراخ روی سطح که یکی از آن ها در پشت بین سوراخ های اول و دوم خواهد بود. دقت داشته باشید که این ساز متشکل از یک میله، یک زبانه، یک تنظبم و یک کلاهک می باشد.
زبانه:
زبانه این ساز که بدان قمیش، گارفی یا دیل هم گفته می شود از تزکه ساخته شده که اغلب در نواحی خشک رشد می کند. و در انتهای بالایی آن وارد خواهد شد. این زبانه کاملا مسطح شده و به شکل یک زبانه دوبل در می آید. همچنین این زبانه به یک تنظیم کننده یعنی خارک، بوغازلیک، اولاما، بایوندوروگ و آکما با طول حدود ۶۰ میلی متر و عرض ۱۰ میلی متر از جنس بید یا شاخه انگور که در جهت طول بریده شده است ساخته می شود. سپس زبانه با یک تنظیم کننده بر روی یک طرف و لولای ۷ الی ۱۲ میلی متری در سمت دیگر متصل خواهد شد.
کلاهک:
بهتر است بدانید که کلاهک نیز از بید، فندق، زغال اخته یا توت ساخته می شود که اغلب بر روی زبانه قرار می گیرد تا از آسیب دیدن آن جلوگیری شود. دقت داشته باشید که این کلاهک به تنظیم کننده متصل خواهد شد تا نواختن ساز برای نوازنده ساده تر باشد.
