باتوجه به یافته های باستان شناسان، شهر سوخته به عنوان یکی از قدیمی ترین تمدنهای جهان شناخته شده است. این شهر بهدلیل تاریخچه برجسته و تعداد زیادی آثار باستانی که در آن کشف شدهاند، برای علاقه‌مندان به باستانشناسی و تاریخ یک منطقه ارزشمند محسوب میشود. در سفر به شهر سوخته، وارد یک موزه بزرگ و زیبا خواهید شد که در هر سمت آن گنجی برای کشف وجود دارد.
شهر هنر و علم در ایران باستان
شهر سوخته در منطقه وسیعی قرار دارد و دارای جاذبههای تاریخی فراوانی است. با این وجود، باتوجه به ارزش بالای آن، متاسفانه شهر سوخته در بین سایر جاذبه های گردشگری ایران دستخوش تغییراتی شده است. عدم توجه کافی گردشگران، آب‌وهوای گرم و خشک منطقه سیستان و بلوچستان و نیز کمبود امکانات رفاهی، از مهم‌ترین دلایلی هستند که سبب عدم توسعه و تکامل این منطقه در زمینه گردشگری شدهاند.
شهر سوخته یکی از جاذبههای دیدنی شهرستان زابل در استان سیستان و بلوچستان است. این شهر، در گذشته در کنار آسیای مرکزی و شبه قاره هند و در حاشیه خلیج فارس قرار داشت. همچنین شهر سوخته از تاریخچه‌ای غنی برخوردار بوده و مردم آن را به عنوان مرکز شهرنشینی در عصر باستان شناخته می‌شناسند. شهر سوخته علاوه‌بر این‌که یکی از بزرگ‌ترین شهرهای باستانی ایران به شمار می‌رفت، به عنوان یکی از مهم‌ترین تمدنهای شرق فلات ایران نیز محسوب میشود و به ما اطلاعات کاملی را در رابطه با فرهنگ، اقتصاد و اجتماع ایران باستان ارائه می‌‌دهد.
در راستای بررسی‌‌های باستانشناسی و مطالعات تاریخی در شهر سوخته، پیشرفت‌‌های قابل توجهی در زمینه‌های مختلفی مانند بازرگانی داخلی و خارجی، شهرنشینی و معماری، علوم پزشکی، هنر، کشاورزی، زمین‌شناسی و سایر علوم مرتبط با آن را می‌توان مشاهده کرد. شهر سوخته بهدلیل آثار هنری و صنایع دستی برجسته‌‌ای که در آن کشف شده، با نام “شهر هنر” و بهدلیل یافته‌های علمی برجسته، به عنوان “شهر علم” شناخته میشود.
یکی از موارد جالب در رابطه با شهر سوخته، عدم وجود برج و باروهای جنگی در این شهر است که به عنوان یکی از وجوه تمایز با شهرهای اطراف آن مطرح میشود. همچنین، عدم یافتن سلاح‌‌های جنگی در میان آثار کشف شده از این منطقه، اثبات می‌‌کند که این شهر یک شهر صلح بوده و ساکنان آن با شهرهای اطراف تعامل داشته‌اند.
آثار کشف شده در کاوش های باستان شناسی
شهر سوخته، شهری که اشیای ارزشمندی در آن کشف شدهاند، تنوع هنرهای گوناگون مانند سفالگری، خراطی، جواهرسازی و بافندگی را فراهم می‌‌کند. از سال ۱۹۶۷ میلادی، باستان‌شناسان انگلیسی و ایتالیایی به حفاری و کاوش در منطقه شهر سوخته مشغول شده بودند. پس از وقفه‌‌‌ای در انقلاب، کاوشهای باستانشناسی تحت نظارت اساتید ایرانی و با رهبری دکتر سید منصور سید سجادی، از سال ۱۳۷۴ ادامه یافت. در حال حاضر، شهر سوخته به عنوان یک منبع مطالعاتی برجسته و با ظرفیت‌‌های پژوهشی بی‌پایان، شناخته میشود.
در سال‌های اخیر، علاوه‌بر باستان‌شناسان ایرانی و ایتالیایی و تاریخ‌شناسان برجسته کشور، گروهی از دانشجویان پزشکی نیز در محوطه شهر سوخته حاضر شدهاند و با کاوشهای باستانشناسی در فصل‌‌های مختلف به تحقیق درباره بیماری‌‌های قدیمی سیستان می‌‌پردازند. در لوحه‌های به دست آمده از تمدن سومری، نام شهرهای این اقوام مشخص شدهاند. در این فهرست، شهری به نام “ارته” وجود داشته که به نظر می‌رسد همان شهر سوخته باشد. هرچند برخی از باستان‌شناسان نام اصلی شهر سوخته را ارته می‌دانند؛ اما هیچ پاسخ قطعی در این زمینه وجود ندارد.
تحقیقاتی در حوزه شناسایی نژاد مردم شهر سوخته بدون دسترسی عمومی انجام شده و هنوز نتیجه‌‌ای در حاشیه این موضوع منتشر نشده است. باتوجه به کشف باقیمانده‌های این شهر، باستان‌شناسان برخی از نظریه‌‌های خود را درباره ارتباط این شهر با موجودات فضایی بیان کرده‌‌اند؛ اما هیچ دلیل علمی برای این نظریه‌ها وجود ندارد.
نام شهر سوخته از حدود ۱۵۰ سال پیش به این منطقه اختصاص داده شد، زیرا در آن زمان، آثار سوختگی در یک بنا مستطیل شکل به وسعت تقریبی ۵۰۰ متر کشف شده بودند. باستان‌شناس انگلیسی (اورل اشتاین) برای نخستین بار از نام شهر سوخته به زبان آمریکایی استفاده کرد.
تاریخچه
مساحت شهر سوخته در گذشته تقریبا ۲۸۰ هکتار بوده و به پنج بخش اصلی تقسیم می‌‌شد. بخش صنعتی خارج از شهر و دور از نقاط مسکونی قرار داشت. شهر سوخته در دوران شکوفایی خود در حدود ۳۰۰ سال برپا بوده و مردم ایران باستان برای ۱۴۰۰ سال در این مکان زندگی می‌‌کردند. در گذشته، این شهر بسیار سبز و آباد بوده و بیشتر مردم به کشاورزی و صنعتگری می‌پرداختند. شهر در مناطق پهنابی رودخانه هیرمند بنا گردیده و زمین‌های این منطقه برای کشاورزی بسیار حاصلخیز بودند. عوامل طبیعی همچون رود هیرمند، دریاچه هیرمند و کوه خواجو در اطراف شهر سوخته به زیبایی و جذابیت این منطقه افزودند.
شهر سوخته در کجا قرار دارد؟
شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان و در فاصله ۵۰ کیلومتری جنوب شهر زابل واقع شده است. این شهر در تپه‌‌های بلند با ارتفاعی بین ۱۲ تا ۱۸ کیلومتر و میان رودهای هامون و هیرمند قرار دارد. اکنون شهر سوخته در شرق ایران و در نزدیکی مرز افغانستان قرار گرفته و از شهر زاهدان تقریباً ۱۷۰ کیلومتر دور است. فرودگاه زابل پروازهایی به شهرهای تهران و مشهد دارد. بهترین راه برای سفر به این منطقه بهدلیل فاصله زیاد این شهر از تهران و سایر نقاط کشور، سفر هوایی مستقیم و غیرمستقیم خواهد بود.
علت نام گذاری
با بررسی تحقیقات و نظرات کارشناسان، مشخص شده که شهر سوخته دو بار به آتش کشیده شد؛ مرتبه اول در دوران شکوفایی و رشد و دفعه دوم در زمان نابودی آن این اتفاق رخ داد. اگرچه برخی از محققان این نظریه را رد می‌کنند؛ اما به گفته برخی دیگر از کارشناسان، تخریب و نابودی شهر سوخته، بهدلیل خشکسالی و کاهش منابع آب، در کنار کاهش تدریجی دام و محصولات کشاورزی رخ داده است.
همچنین، کارشناسان امروزی نیز به این نتیجه رسیده‌اند که بهدلیل رونق فعالیت‌‌های صنعتی در اطراف شهر سوخته در گذشته، تلی از خاکستر ناشی از فعالیت صنعتی این شهر را پوشانده است؛ اما اصلی‌ترین علت زوال شهر سوخته، از بین رفتن رونق تجارت و صنعت، همراه با تغییرات اقلیمی در این منطقه بوده است.
سخن پایانی
شهر سوخته، یک شهر جهانی پر از شگفتی است. برای دیدن شکوه و بزرگی این شهر باستانی، تنها کافیست به شهر جهانیِ سوخته سفر کنید و گنجینه باستان‌‌شناسیِ آن را از نزدیک مشاهده نمایید تا از اندیشه‌های وَرجاوند نیاکان پاک آگاه شوید. هر زمان که به عیدِ نوروز نزدیک شدید برنامه‌‌ریزی مناسب اجازه می‌‌دهد که سفری به دشتِ سیستان داشته باشید و از شگفتی‌های آن لذت ببرید و احساس کنید شهر سوخته همچنان یکی از شگفت‌انگیزترین شهرهای جهان باستان شناخته میشود.
