گروه معماری هنرآنلاین: آینهکاری یکی از شاخههای هنرهای تزیینی ایران و از ابتکارهای ویژه هنرمندان ایرانی به شمار میآید که در دوره ساسانیان رایج بوده است.
این هنر نوعی تزیین داخلی ساختمان، با چسباندن قطعههای کوچک آینه به اشکال هندسی، گل و بوته است. در این رشته هنری، هنرمند با استفاده از شیشه و برش آن به اشکال متنوع، فضایی درخشان و زیبا در بناها خلق میکند که از بازتاب نور در قطعات بیشمار آینه تشعشع، درخشش و زیبایی در تزیینات بناها ایجاد میشود. همچنین پوششی بسیار مناسب و زیبا برای تزیین بنا از نظر استحکام و دوام است.
تاریخچه
در سده ۱۰ هجری قمری آینه از اروپا به ویژه از ونیز به ایران وارد میشد و بخشی از این آینهها هنگام جابجایی در راه میشکست. هنرمندان ایرانی برای بهرهگیری از قطعات شکسته راهی ابتکاری یافتند و از آنها برای آینهکاری استفاده کردند. آینهکاری در آغاز با نصب جامهای یکپارچه آینه بر بدنه بنا شروع شد. نه تنها درون بنا بلکه دیوارهای ستوندار عصر صفوی نیز با آینههای بزرگ تزیین شد.
در دوره های زند و قاجار، این صنعت را در قاب پنجرهها، دیوارها، سقفها و ستونها در آلاچیق، خانهها، چایخانه ها، بناهای سلطنتی و زیارتگاهها اعمال میکردند. همچنین در طراحی نمای خارجی، ورودی تالارها، حیاطها، باغها و استخرها هم دیده میشود.
روش اجرای کار در آینهکاری
در ابتدا طرح مورد نظر توسط طراح، معمار یا شخص آینهکار آماده، سپس کاغذ طراحی شده را سوزنی و برسطح کار میگذارند و روی آن گردهزنی میکنند. پس از آن از روی طرحی که به وسیله گرده بر دیوار منتقل شده، هنر آینه کاری را به وسیله چسباندن قطعات آینه روی دیوار با گچ و سریش به انجام میرسانند.
در سطوح آینهکاری زمینه کار دارای نقوش یا خطوط برجسته یا فرورفته است زمینه کار توسط یک فرد گچبر مشابه طرح آینهکاری آماده شده، سپس قطعات آینه به وسیله آینهبر یا آینهکار در اندازه و اشکال مورد نظر با الگویی مقوایی برش داده شده (بدون آنکه آنها را از هم جدا سازند) آماده میشود.
آینه چسبان به وسیله خمیری که مرکب از گچ و سریش است قطعات آینه را براساس طرح به وسیله فشار آوردن دست به محل برش آنها روی گچ کشته بر سطح کار میچسباند و با فشار دست برجستگی و فرورفتگی مورد نظر را ایجاد میکند. سپس نقوش دلخواه و مورد نظر را پدیدار میسازد در پایان آینه پاک کن سطح کار را پاک کرده، براق میکند.
اجرای طرح روی کاغذ پس از تشخیص ابعاد و تقسیمبندی گره محاسبه میشود سپس هر گره را در خود خرد کرده و به وسیله آینههای حمیل یک سانتیمتری که در اطراف نقش گره چسبانده میشود، گره اصلی نمایان میشود.
در داخل لقاط گره نقوش ویژه طراحی شده مثل نقوش اسلیمی، گل و برگ و پرنده و غیره را اجرا میکنند و افزون بر آن قسمت آینه بری به وسیله آینههای رنگی و برش آینه به صورت محدب که به نام کُپبری (آینه محدب) معروف است، طرح لازم را آماده کرده و به عنوان مثال در طرح درخت انگور الوان، سیاه و یاقوتی که هم رنگ و هم ابعاد آن مشخص است، شبیه اصل درخت طراحی میکنند و آینه محدب را بر اساس طرح آماده با گچبر سطح کار میچسبانند.سپس لایه گچ نرم در قطر حدود سه میلیمتر بر آخرین سطح بر جسته مالیده میشود و پس از آن شیشههای محدب ساخته شده را خرد و با انواع آینههای رنگی به کار میبرند.
در مورد طرحهای گیاهی، سلیمی و قوارهسازی، مانند معرقکاری برای تمام نقوش، الگو تهیه کرده و پس از برش آینه با الماس، به کمک سنگ، لبههای آن را گرد میکنند.
ضخامت مطلوب آینه برای آینهکاری یک میلیمتر است، اما تا ضخامت دو میلیمتر یا بیشتر نیز به کار برده میشود. از آنجا که واردات آینه گرانقیمت و شکننده بود، استادکاران ایرانی از مدتها پیش به ساخت آینههای قلع و سیمابی میپرداختند.
بعدها جیوه دادن آینه تغییر کرد و آب مقطر و «نیترات دراژن» (سنگ جهنم) به کار بردند. این آینه چندان که باید شفاف نبود، از این رو در عمده آستانهها و اماکن متبرکه آینههای بلژیکی به کار برده شدهاست.
برای آینهکاری از عناصری و مصالحی همچون سریش، قلم طراحی، گچ نرم، آینه، چسب، خطکش چوبی، کاردک، میز زیردستی و ... استفاده میشود.
مدلهای متنوع آینهکاری
مدلهای متنوع آینهکاری هم عبارتند از لوزی، مربع، قطری، دایرهای، شکلهای هندسی و جورچین (مربع و مستطیل نامنظم) هستند.
آینهکاری بر روی دیوار بر روی سقف طرحها و گونههای مختلفی دارد که عبارتند از آینهکاری جورچین، آینهکاری لوزی، آینهکاری مدرن، آینهکاری کلاسیک، آینهکاری گل و بوته، آینهکاری هندسی، آینهکاری آنتیک، آینهکاری حجمی و آینهکاری کهنهکاری.
آینه کاری را بر روی دیوار گچی، دیوار سیمانی، دیوار رنگ روغن، دیوار کاهگل، دیوار فلزی، دیوار MDF ، دیوار سرامیکی، دیوار سنگی، دیوار چوبی و... انجام میشود. همچنین بکارگیری آینه در داخل خانه باعث میشود درون خانه بزرگتر نشان داده شده و در نتیجه زیباتر شود.
رایجترین طرحها در آینهکاری را شیوه «گره سازی» و «رسمی سازی» است. این هنر از دیدگاه گوناگونی شکلها و تنوع، کاربرد گستردهای در تمام شاخههای هنر ایران دارد.
طرحهای دیگر چون «قاب سازی» یا «قاببندی» به شیوه گوناگون به ویژه در تزیین سقف ها به کار میرفت.
سقف (تالار آینه) کاخ گلستان یکی از بهترین نمونههای این گونه آینهکاری است. در اواخر دوره قاجار نیز جدا از آینهکاری، نقاشی بر روی شیشه و آینه نیز رواج پیدا نمود، گاهی در سقفها آینههای جام یک پارچه به کار میرفت که سطح آن را با رنگ دستساز (نقاشی اسلیمی، گل ومرغ، گل وبوته، تصاویر اشخاص) نقاشی کردهاند.
نوع دیگر آینهکاری که به یاقوتی معروف است و در کاخ مرمر و هتلعباسی اصفهان نیز دیده میشود. در این شیوه قطعات آینه بر روی شیشه چسبانده میشود. همچنین طرحهای دیگر مانند شمسه ترنج و قطارسازی نیز متداول بودند. این گونه طرحها را معمولا بر سطحهای صاف انجام میدادند.
شکلهای حجمی نیز در آینهکاری در گذشته و حال معمول است. از جمله نیم کُرهای کوژ یا کاو که به کاسه یا گل جام شهرت دارد و یا مقرنسهایی که با آینهکاری پوشانده میشود. حتی آمیزهای از نقاشی بر چوب و آینه، در آینهکاری نیز معمول بوده که در عمارت کاخ بادگیر کاخ گلستان تهران و در سقف تالاربزرگ عمارت نارنجستان شیراز تلفیق این دو هنر را میتوان دید. در چهار دهه نخست سده ۱۴ هجری قمری رکودی چشمگیر در آینهکاری مشاهده میشود در این دوره طولانی به جز آینهکاری ایوان آستان حضرت معصومه در قم که از بهترین نمونههای این گونه تزیینات است.
آینه کاری مدرن
در سالهای اخیر نوعى آینهکاری با شیشههای رنگارنگ که طرح آن بیشتر شامل گل و بوته، ترنج و نیم ترنج متداول گشته است. این روش برخلاف شیوة سنتى که قطعات آینه همگى هندسى و گوشهدار است، آینه و شیشههای رنگین در آن به شکل منحنى، گرد و بادامى به کار مىرود. این شیوه آینه کاری را «یاقوتى» نام دارد این شیوه معمولاً قطعات آینه را بر زمینه شیشهای مىچسبانند.
کاربرد هنر آینهکاری در سدههای اخیر از مرز جغرافیایى ایران گذشته است و به سبب زیبایى و جاذبه بسیار، در دیگر کشورهای مسلمان، به ویژه کشورهای همسایه ایران چون عراق، عربستان و امیرنشینهای خلیج فارس گسترش یافته است. یکى از بهترین نمونههای آن، آینهکاری حرم مطهر امیرالمؤمنین (ع) در نجف اشرف است که در نوع خود مانند ندارد. شهرهای مختلف ایران همواره خاستگاه هنرمندان آینهکار بوده است، اما در این میان آینهکاران اصفهان، شیراز و تهران از شهرت بیشتری برخوردار است